Book 6
Chapter 55
|
1
te nivṛttā mahākāyāḥ śrutvāṅgadavacas tadā naiṣṭhikīṃ buddhim āsthāya sarve saṃgrāmakāṅkṣiṇaḥ 2 samudīritavīryās te samāropitavikramāḥ paryavasthāpitā vākyair aṅgadena valīmukhāḥ 3 prayātāś ca gatā harṣaṃ maraṇe kṛtaniścayāḥ cakruḥ sutumulaṃ yuddhaṃ vānarās tyaktajīvitāḥ 4 atha vṛkṣān mahākāyāḥ sānūni sumahānti ca vānarās tūrṇam udyamya kumbhakarṇam abhidravan 5 sa kumbhakarṇaḥ saṃkruddho gadām udyamya vīryavān ardayan sumahākāyaḥ samantād vyākṣipad ripūn 6 śatāni sapta cāṣṭau ca sahasrāṇi ca vānarāḥ prakīrṇāḥ śerate bhūmau kumbhakarṇena pothitāḥ 7 ṣoḍaśāṣṭau ca daśa ca viṃśat triṃśat tathaiva ca parikṣipya ca bāhubhyāṃ khādan viparidhāvati bhakṣayan bhṛśasaṃkruddho garuḍaḥ pannagān iva 8 hanūmāñ śailaśṛṅgāṇi vṛkṣāṃś ca vividhān bahūn vavarṣa kumbhakarṇasya śirasy ambaram āsthitaḥ 9 tāni parvataśṛṅgāṇi śūlena tu bibheda ha babhañja vṛkṣavarṣaṃ ca kumbhakarṇo mahābalaḥ 10 tato harīṇāṃ tad anīkam ugraṃ; dudrāva śūlaṃ niśitaṃ pragṛhya tasthau tato 'syāpatataḥ purastān; mahīdharāgraṃ hanumān pragṛhya 11 sa kumbhakarṇaṃ kupito jaghāna; vegena śailottamabhīmakāyam sa cukṣubhe tena tadābhibūto; medārdragātro rudhirāvasiktaḥ 12 sa śūlam āvidhya taḍitprakāśaṃ; giriṃ yathā prajvalitāgraśṛṅgam bāhvantare mārutim ājaghāna; guho 'calaṃ krauñcam ivograśaktyā 13 sa śūlanirbhinna mahābhujāntaraḥ; pravihvalaḥ śoṇitam udvaman mukhāt nanāda bhīmaṃ hanumān mahāhave; yugāntameghastanitasvanopamam 14 tato vineduḥ sahasā prahṛṣṭā; rakṣogaṇās taṃ vyathitaṃ samīkṣya plavaṃgamās tu vyathitā bhayārtāḥ; pradudruvuḥ saṃyati kumbhakarṇāt 15 nīlaś cikṣepa śailāgraṃ kumbhakarṇāya dhīmate tam āpatantaṃ saṃprekṣya muṣṭinābhijaghāna ha 16 muṣṭiprahārābhihataṃ tac chailāgraṃ vyaśīryata savisphuliṅgaṃ sajvālaṃ nipapāta mahītale 17 ṛṣabhaḥ śarabho nīlo gavākṣo gandhamādanaḥ pañcavānaraśārdūlāḥ kumbhakarṇam upādravan 18 śailair vṛkṣais talaiḥ pādair muṣṭibhiś ca mahābalāḥ kumbhakarṇaṃ mahākāyaṃ sarvato 'bhinijaghnire 19 sparśān iva prahārāṃs tān vedayāno na vivyathe ṛṣabhaṃ tu mahāvegaṃ bāhubhyāṃ pariṣasvaje 20 kumbhakarṇabhujābhyāṃ tu pīḍito vānararṣabhaḥ nipapātarṣabho bhīmaḥ pramukhāgataśoṇitaḥ 21 muṣṭinā śarabhaṃ hatvā jānunā nīlam āhave ājaghāna gavākṣaṃ ca talenendraripus tadā 22 dattapraharavyathitā mumuhuḥ śoṇitokṣitāḥ nipetus te tu medinyāṃ nikṛttā iva kiṃśukāḥ 23 teṣu vānaramukhyeṣu patiteṣu mahātmasu vānarāṇāṃ sahasrāṇi kumbhakarṇaṃ pradudruvuḥ 24 taṃ śailam iva śailābhāḥ sarve tu plavagarṣabhāḥ samāruhya samutpatya dadaṃśuś ca mahābalāḥ 25 taṃ nakhair daśanaiś cāpi muṣṭibhir jānubhis tathā kumbhakarṇaṃ mahākāyaṃ te jaghnuḥ plavagarṣabhāḥ 26 sa vānarasahasrais tair ācitaḥ parvatopamaḥ rarāja rākṣasavyāghro girir ātmaruhair iva 27 bāhubhyāṃ vānarān sarvān pragṛhya sa mahābalaḥ bhakṣayām āsa saṃkruddho garuḍaḥ pannagān iva 28 prakṣiptāḥ kumbhakarṇena vaktre pātālasaṃnibhe nāsā puṭābhyāṃ nirjagmuḥ karṇābhyāṃ caiva vānarāḥ 29 bhakṣayan bhṛśasaṃkruddho harīn parvatasaṃnibhaḥ babhañja vānarān sarvān saṃkruddho rākṣasottamaḥ 30 māṃsaśoṇitasaṃkledāṃ bhūmiṃ kurvan sa rākṣasaḥ cacāra harisainyeṣu kālāgnir iva mūrchitaḥ 31 vajrahasto yathā śakraḥ pāśahasta ivāntakaḥ śūlahasto babhau tasmin kumbhakarṇo mahābalaḥ 32 yathā śuṣkāṇy araṇyāni grīṣme dahati pāvakaḥ tathā vānarasainyāni kumbhakarṇo vinirdahat 33 tatas te vadhyamānās tu hatayūthā vināyakāḥ vānarā bhayasaṃvignā vinedur visvaraṃ bhṛśam 34 anekaśo vadhyamānāḥ kumbhakarṇena vānarāḥ rāghavaṃ śaraṇaṃ jagmur vyathitāḥ khinnacetasaḥ 35 tam āpatantaṃ saṃprekṣya kumbhakarṇaṃ mahābalam utpapāta tadā vīraḥ sugrīvo vānarādhipaḥ 36 sa parvatāgram utkṣipya samāvidhya mahākapiḥ abhidudrāva vegena kumbhakarṇaṃ mahābalam 37 tam āpatantaṃ saṃprekṣya kumbhakarṇaḥ plavaṃgamam tasthau vivṛtasarvāṅgo vānarendrasya saṃmukhaḥ 38 kapiśoṇitadigdhāṅgaṃ bhakṣayantaṃ mahākapīn kumbhakarṇaṃ sthitaṃ dṛṣṭvā sugrīvo vākyam abravīt 39 pātitāś ca tvayā vīrāḥ kṛtaṃ karma suduṣkaram bhakṣitāni ca sainyāni prāptaṃ te paramaṃ yaśaḥ 40 tyaja tad vānarānīkaṃ prākṛtaiḥ kiṃ kariṣyasi sahasvaikaṃ nipātaṃ me parvatasyāsya rākṣasa 41 tad vākyaṃ harirājasya sattvadhairyasamanvitam śrutvā rākṣasaśārdūlaḥ kumbhakarṇo 'bravīd vacaḥ 42 prajāpates tu pautras tvaṃ tathaivarkṣarajaḥsutaḥ śrutapauruṣasaṃpannas tasmād garjasi vānara 43 sa kumbhakarṇasya vaco niśamya; vyāvidhya śailaṃ sahasā mumoca tenājaghānorasi kumbhakarṇaṃ; śailena vajrāśanisaṃnibhena 44 tac chailaśṛṅgaṃ sahasā vikīrṇaṃ; bhujāntare tasya tadā viśāle tato viṣeduḥ sahasā plavaṃgamā; rakṣogaṇāś cāpi mudā vineduḥ 45 sa śailaśṛṅgābhihataś cukopa; nanāda kopāc ca vivṛtya vaktram vyāvidhya śūlaṃ ca taḍitprakāśaṃ; cikṣepa haryṛkṣapater vadhāya 46 tat kumbhakarṇasya bhujapraviddhaṃ; śūlaṃ śitaṃ kāñcanadāmajuṣṭam kṣipraṃ samutpatya nigṛhya dorbhyāṃ; babhañja vegena suto 'nilasya 47 kṛtaṃ bhārasahasrasya śūlaṃ kālāyasaṃ mahat babhañja janaum āropya prahṛṣṭaḥ plavagarṣabhaḥ 48 sa tat tadā bhagnam avekṣya śūlaṃ; cukopa rakṣo'dhipatir mahātmā utpāṭya laṅkāmalayāt sa śṛṅgaṃ; jaghāna sugrīvam upetya tena 49 sa śailaśṛṅgābhihato visaṃjñaḥ; papāta bhūmau yudhi vānarendraḥ taṃ prekṣya bhūmau patitaṃ visaṃjñaṃ; neduḥ prahṛṣṭā yudhi yātudhānāḥ 50 tam abhyupetyādbhutaghoravīryaṃ; sa kumbhakarṇo yudhi vānarendram jahāra sugrīvam abhipragṛhya; yathānilo megham atipracaṇḍaḥ 51 sa taṃ mahāmeghanikāśarūpam; utpāṭya gacchan yudhi kumbhakarṇaḥ rarāja merupratimānarūpo; merur yathātyucchritaghoraśṛṅgaḥ 52 tataḥ samutpāṭya jagāma vīraḥ; saṃstūyamāno yudhi rākṣasendraiḥ śṛṇvan ninādaṃ tridaśālayānāṃ; plavaṃgarājagrahavismitānām 53 tatas tam ādāya tadā sa mene; harīndram indropamam indravīryaḥ asmin hṛte sarvam idaṃ hṛtaṃ syāt; sarāghavaṃ sainyam itīndraśatruḥ 54 vidrutāṃ vāhinīṃ dṛṣṭvā vānarāṇāṃ tatas tataḥ kumbhakarṇena sugrīvaṃ gṛhītaṃ cāpi vānaram 55 hanūmāṃś cintayām āsa matimān mārutātmajaḥ evaṃ gṛhīte sugrīve kiṃ kartavyaṃ mayā bhavet 56 yad vai nyāyyaṃ mayā kartuṃ tat kariṣyāmi sarvathā bhūtvā parvatasaṃkāśo nāśayiṣyāmi rākṣasaṃ 57 mayā hate saṃyati kumbhakarṇe; mahābale muṣṭiviśīrṇadehe vimocite vānarapārthive ca; bhavantu hṛṣṭāḥ pravagāḥ samagrāḥ 58 atha vā svayam apy eṣa mokṣaṃ prāpsyati pārthivaḥ gṛhīto 'yaṃ yadi bhavet tridaśaiḥ sāsuroragaiḥ 59 manye na tāvad ātmānaṃ budhyate vānarādhipaḥ śailaprahārābhihataḥ kumbhakarṇena saṃyuge 60 ayaṃ muhūrtāt sugrīvo labdhasaṃjño mahāhave ātmano vānarāṇāṃ ca yat pathyaṃ tat kariṣyati 61 mayā tu mokṣitasyāsya sugrīvasya mahātmanaḥ aprītaś ca bhavet kaṣṭā kīrtināśaś ca śāśvataḥ 62 tasmān muhūrtaṃ kāṅkṣiṣye vikramaṃ pārthivasya naḥ bhinnaṃ ca vānarānīkaṃ tāvad āśvāsayāmy aham 63 ity evaṃ cintayitvā tu hanūmān mārutātmajaḥ bhūyaḥ saṃstambhayām āsa vānarāṇāṃ mahācamūm 64 sa kumbhakarṇo 'tha viveśa laṅkāṃ; sphurantam ādāya mahāhariṃ tam vimānacaryāgṛhagopurasthaiḥ; puṣpāgryavarṣair avakīryamāṇaḥ 65 tataḥ sa saṃjñām upalabhya kṛcchrād; balīyasas tasya bhujāntarasthaḥ avekṣamāṇaḥ purarājamārgaṃ; vicintayām āsa muhur mahātmā 66 evaṃ gṛhītena kathaṃ nu nāma; śakyaṃ mayā saṃprati kartum adya tathā kariṣyāmi yathā harīṇāṃ; bhaviṣyatīṣṭaṃ ca hitaṃ ca kāryam 67 tataḥ karāgraiḥ sahasā sametya; rājā harīṇām amarendraśatroḥ nakhaiś ca karṇau daśanaiś ca nāsāṃ; dadaṃśa pārśveṣu ca kumbhakarṇam 68 sa kumbhakarṇau hṛtakarṇanāso; vidāritas tena vimarditaś ca roṣābhibhūtaḥ kṣatajārdragātraḥ; sugrīvam āvidhya pipeṣa bhūmau 69 sa bhūtale bhīmabalābhipiṣṭaḥ; surāribhis tair abhihanyamānaḥ jagāma khaṃ vegavad abhyupetya; punaś ca rāmeṇa samājagāma 70 karṇanāsā vihīnasya kumbhakarṇo mahābalaḥ rarāja śoṇitotsikto giriḥ prasravaṇair iva 71 tataḥ sa puryāḥ sahasā mahātmā; niṣkramya tad vānarasainyam ugram babhakṣa rakṣo yudhi kumbhakarṇaḥ; prajā yugāntāgnir iva pradīptaḥ 72 bubhukṣitaḥ śoṇitamāṃsagṛdhnuḥ; praviśya tad vānarasainyam ugram cakhāda rakṣāṃsi harīn piśācān; ṛkṣāṃś ca mohād yudhi kumbhakarṇaḥ 73 ekaṃ dvau trīn bahūn kruddho vānarān saha rākṣasaiḥ samādāyaikahastena pracikṣepa tvaran mukhe 74 saṃprasravaṃs tadā medaḥ śoṇitaṃ ca mahābalaḥ vadhyamāno nagendrāgrair bhakṣayām āsa vānarān te bhakṣyamāṇā harayo rāmaṃ jagmus tadā gatim 75 tasmin kāle sumitrāyāḥ putraḥ parabalārdanaḥ cakāra lakṣmaṇaḥ kruddho yuddhaṃ parapuraṃjayaḥ 76 sa kumbhakarṇasya śarāñ śarīre sapta vīryavān nicakhānādade cānyān visasarja ca lakṣmaṇaḥ 77 atikramya ca saumitriṃ kumbhakarṇo mahābalaḥ rāmam evābhidudrāva dārayann iva medinīm 78 atha dāśarathī rāmo raudram astraṃ prayojayan kumbhakarṇasya hṛdaye sasarja niśitāñ śarān 79 tasya rāmeṇa viddhasya sahasābhipradhāvataḥ aṅgāramiśrāḥ kruddhasya mukhān niścerur arciṣaḥ 80 tasyorasi nimagnāś ca śarā barhiṇavāsasaḥ hastāc cāsya paribhraṣṭā papātorvyāṃ mahāgadā 81 sa nirāyudham ātmānaṃ yadā mene mahābalaḥ muṣṭibhyāṃ cāraṇābhyāṃ ca cakāra kadanaṃ mahat 82 sa bāṇair atividdhāṅgaḥ kṣatajena samukṣitaḥ rudhiraṃ parisusrāva giriḥ prasravaṇān iva 83 sa tīvreṇa ca kopena rudhireṇa ca mūrchitaḥ vānarān rākṣasān ṛkṣān khādan viparidhāvati 84 tasmin kāle sa dharmātmā lakṣmaṇo rāmam abravīt kumbhakarṇavadhe yukto yogān parimṛśan bahūn 85 naivāyaṃ vānarān rājan na vijānāti rākṣasān mattaḥ śoṇitagandhena svān parāṃś caiva khādati 86 sādhv enam adhirohantu sarvato vānararṣabhāḥ yūthapāś ca yathāmukhyās tiṣṭhantv asya samantataḥ 87 apy ayaṃ durmatiḥ kāle gurubhāraprapīḍitaḥ prapatan rākṣaso bhūmau nānyān hanyāt plavaṃgamān 88 tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ te samāruruhur hṛṣṭāḥ kumbhakarṇaṃ plavaṃgamāḥ 89 kumbhakarṇas tu saṃkruddhaḥ samārūḍhaḥ plavaṃgamaiḥ vyadhūnayat tān vegena duṣṭahastīva hastipān 90 tān dṛṣṭvā nirdhūtān rāmo ruṣṭo 'yam iti rākṣasaḥ samutpapāta vegena dhanur uttamam ādade 91 sa cāpam ādāya bhujaṃgakalpaṃ; dṛḍhajyam ugraṃ tapanīyacitram harīn samāśvāsya samutpapāta; rāmo nibaddhottamatūṇabāṇaḥ 92 sa vānaragaṇais tais tu vṛtaḥ paramadurjayaḥ lakṣmaṇānucaro rāmaḥ saṃpratasthe mahābalaḥ 93 sa dadarśa mahātmānaṃ kirīṭinam ariṃdamam śoṇitāplutasarvāṅgaṃ kumbhakarṇaṃ mahābalam 94 sarvān samabhidhāvantaṃ yathāruṣṭaṃ diśā gajam mārgamāṇaṃ harīn kruddhaṃ rākṣasaiḥ parivāritam 95 vindhyamandarasaṃkāśaṃ kāñcanāṅgadabhūṣaṇam sravantaṃ rudhiraṃ vaktrād varṣamegham ivotthitam 96 jihvayā parilihyantaṃ śoṇitaṃ śoṇitokṣitam mṛdnantaṃ vānarānīkaṃ kālāntakayamopamam 97 taṃ dṛṣṭvā rākṣasaśreṣṭhaṃ pradīptānalavarcasaṃ visphārayām āsa tadā kārmukaṃ puruṣarṣabhaḥ 98 sa tasya cāpanirghoṣāt kupito nairṛtarṣabhaḥ amṛṣyamāṇas taṃ ghoṣam abhidudrāva rāghavam 99 tatas tu vātoddhatameghakalpaṃ; bhujaṃgarājottamabhogabāhum tam āpatantaṃ dharaṇīdharābham; uvāca rāmo yudhi kumbhakarṇam 100 āgaccha rakṣo'dhipamā viṣādam; avasthito 'haṃ pragṛhītacāpaḥ avehi māṃ śakrasapatna rāmam; ayaṃ muhūrtād bhavitā vicetāḥ 101 rāmo 'yam iti vijñāya jahāsa vikṛtasvanam pātayann iva sarveṣāṃ hṛdayāni vanaukasām 102 prahasya vikṛtaṃ bhīmaṃ sa meghasvanitopamam kumbhakarṇo mahātejā rāghavaṃ vākyam abravīt 103 nāhaṃ virādho vijñeyo na kabandhaḥ kharo na ca na vālī na ca mārīcaḥ kumbhakarṇo 'ham āgataḥ 104 paśya me mudgaraṃ ghoraṃ sarvakālāyasaṃ mahat anena nirjitā devā dānavāś ca mayā purā 105 vikarṇanāsa iti māṃ nāvajñātuṃ tvam arhasi svalpāpi hi na me pīḍā karṇanāsāvināśanāt 106 darśayekṣvākuśārdūla vīryaṃ gātreṣu me laghu tatas tvāṃ bhakṣayiṣyāmi dṛṣṭapauruṣavikramam 107 sa kumbhakarṇasya vaco niśamya; rāmaḥ supuṅkhān visasarja bāṇān tair āhato vajrasamapravegair; na cukṣubhe na vyathate surāriḥ 108 yaiḥ sāyakaiḥ sālavarā nikṛttā; vālī hato vānarapuṃgavaś ca te kumbhakarṇasya tadā śarīraṃ; vajropamā na vyathayāṃ pracakruḥ 109 sa vāridhārā iva sāyakāṃs tān; pibañ śarīreṇa mahendraśatruḥ jaghāna rāmasya śarapravegaṃ; vyāvidhya taṃ mudgaram ugravegam 110 tatas tu rakṣaḥ kṣatajānuliptaṃ; vitrāsanaṃ devamahācamūnām vyāvidhya taṃ mudgaram ugravegaṃ; vidrāvayām āsa camūṃ harīṇām 111 vāyavyam ādāya tato varāstraṃ; rāmaḥ pracikṣepa niśācarāya samudgaraṃ tena jahāra bāhuṃ; sa kṛttabāhus tumulaṃ nanāda 112 sa tasya bāhur giriśṛṅgakalpaḥ; samudgaro rāghavabāṇakṛttaḥ papāta tasmin harirājasainye; jaghāna tāṃ vānaravāhinīṃ ca 113 te vānarā bhagnahatāvaśeṣāḥ; paryantam āśritya tadā viṣaṇṇāḥ pravepitāṅgā dadṛśuḥ sughoraṃ; narendrarakṣo'dhipasaṃnipātam 114 sa kumbhakarṇo 'stranikṛttabāhur; mahān nikṛttāgra ivācalendraḥ utpāṭayām āsa kareṇa vṛkṣaṃ; tato 'bhidudrāva raṇe narendram 115 taṃ tasya bāhuṃ saha sālavṛkṣaṃ; samudyataṃ pannagabhogakalpam aindrāstrayuktena jahāra rāmo; bāṇena jāmbūnadacitritena 116 sa kumbhakarṇasya bhujo nikṛttaḥ; papāta bhūmau girisaṃnikāśaḥ viveṣṭamāno nijaghāna vṛkṣāñ; śailāñ śilāvānararākṣasāṃś ca 117 taṃ chinnabāhuṃ samavekṣya rāmaḥ; samāpatantaṃ sahasā nadantam dvāv ardhacandrau niśitau pragṛhya; ciccheda pādau yudhi rākṣasasya 118 nikṛttabāhur vinikṛttapādo; vidārya vaktraṃ vaḍavāmukhābham dudrāva rāmaṃ sahasābhigarjan; rāhur yathā candram ivāntarikṣe 119 apūrayat tasya mukhaṃ śitāgrai; rāmaḥ śarair hemapinaddhapuṅkhaiḥ sa pūrṇavaktro na śaśāka vaktuṃ; cukūja kṛcchreṇa mumoha cāpi 120 athādade sūryamarīcikalpaṃ; sa brahmadaṇḍāntakakālakalpam ariṣṭam aindraṃ niśitaṃ supuṅkhaṃ; rāmaḥ śaraṃ mārutatulyavegam 121 taṃ vajrajāmbūnadacārupuṅkhaṃ; pradīptasūryajvalanaprakāśam mahendravajrāśanitulyavegaṃ; rāmaḥ pracikṣepa niśācarāya 122 sa sāyako rāghavabāhucodito; diśaḥ svabhāsā daśa saṃprakāśayan vidhūmavaiśvānaradīptadarśano; jagāma śakrāśanitulyavikramaḥ 123 sa tan mahāparvatakūṭasaṃnibhaṃ; vivṛttadaṃṣṭraṃ calacārukuṇḍalam cakarta rakṣo'dhipateḥ śiras tadā; yathaiva vṛtrasya purā puraṃdaraḥ 124 tad rāmabāṇābhihataṃ papāta; rakṣaḥśiraḥ parvatasaṃnikāśam babhañja caryāgṛhagopurāṇi; prākāram uccaṃ tam apātayac ca 125 tac cātikāyaṃ himavatprakāśaṃ; rakṣas tadā toyanidhau papāta grāhān mahāmīnacayān bhujaṃgamān; mamarda bhūmiṃ ca tathā viveśa 126 tasmir hate brāhmaṇadevaśatrau; mahābale saṃyati kumbhakarṇe cacāla bhūr bhūmidharāś ca sarve; harṣāc ca devās tumulaṃ praṇeduḥ 127 tatas tu devarṣimaharṣipannagāḥ; surāś ca bhūtāni suparṇaguhyakāḥ sayakṣagandharvagaṇā nabhogatāḥ; praharṣitā rāma parākrameṇa 128 praharṣam īyur bahavas tu vānarāḥ; prabuddhapadmapratimair ivānanaiḥ apūjayan rāghavam iṣṭabhāginaṃ; hate ripau bhīmabale durāsade 129 sa kumbhakarṇaṃ surasainyamardanaṃ; mahatsu yuddheṣv aparājitaśramam nananda hatvā bharatāgrajo raṇe; mahāsuraṃ vṛtram ivāmarādhipaḥ |
1
ते निवृत्ता महाकायाः शरुत्वाङ्गदवचस तदा नैष्ठिकीं बुद्धिम आस्थाय सर्वे संग्रामकाङ्क्षिणः 2 समुदीरितवीर्यास ते समारॊपितविक्रमाः पर्यवस्थापिता वाक्यैर अङ्गदेन वलीमुखाः 3 परयाताश च गता हर्षं मरणे कृतनिश्चयाः चक्रुः सुतुमुलं युद्धं वानरास तयक्तजीविताः 4 अथ वृक्षान महाकायाः सानूनि सुमहान्ति च वानरास तूर्णम उद्यम्य कुम्भकर्णम अभिद्रवन 5 स कुम्भकर्णः संक्रुद्धॊ गदाम उद्यम्य वीर्यवान अर्दयन सुमहाकायः समन्ताद वयाक्षिपद रिपून 6 शतानि सप्त चाष्टौ च सहस्राणि च वानराः परकीर्णाः शेरते भूमौ कुम्भकर्णेन पॊथिताः 7 षॊडशाष्टौ च दश च विंशत तरिंशत तथैव च परिक्षिप्य च बाहुभ्यां खादन विपरिधावति भक्षयन भृशसंक्रुद्धॊ गरुडः पन्नगान इव 8 हनूमाञ शैलशृङ्गाणि वृक्षांश च विविधान बहून ववर्ष कुम्भकर्णस्य शिरस्य अम्बरम आस्थितः 9 तानि पर्वतशृङ्गाणि शूलेन तु बिभेद ह बभञ्ज वृक्षवर्षं च कुम्भकर्णॊ महाबलः 10 ततॊ हरीणां तद अनीकम उग्रं; दुद्राव शूलं निशितं परगृह्य तस्थौ ततॊ ऽसयापततः पुरस्तान; महीधराग्रं हनुमान परगृह्य 11 स कुम्भकर्णं कुपितॊ जघान; वेगेन शैलॊत्तमभीमकायम स चुक्षुभे तेन तदाभिबूतॊ; मेदार्द्रगात्रॊ रुधिरावसिक्तः 12 स शूलम आविध्य तडित्प्रकाशं; गिरिं यथा परज्वलिताग्रशृङ्गम बाह्वन्तरे मारुतिम आजघान; गुहॊ ऽचलं करौञ्चम इवॊग्रशक्त्या 13 स शूलनिर्भिन्न महाभुजान्तरः; परविह्वलः शॊणितम उद्वमन मुखात ननाद भीमं हनुमान महाहवे; युगान्तमेघस्तनितस्वनॊपमम 14 ततॊ विनेदुः सहसा परहृष्टा; रक्षॊगणास तं वयथितं समीक्ष्य पलवंगमास तु वयथिता भयार्ताः; परदुद्रुवुः संयति कुम्भकर्णात 15 नीलश चिक्षेप शैलाग्रं कुम्भकर्णाय धीमते तम आपतन्तं संप्रेक्ष्य मुष्टिनाभिजघान ह 16 मुष्टिप्रहाराभिहतं तच छैलाग्रं वयशीर्यत सविस्फुलिङ्गं सज्वालं निपपात महीतले 17 ऋषभः शरभॊ नीलॊ गवाक्षॊ गन्धमादनः पञ्चवानरशार्दूलाः कुम्भकर्णम उपाद्रवन 18 शैलैर वृक्षैस तलैः पादैर मुष्टिभिश च महाबलाः कुम्भकर्णं महाकायं सर्वतॊ ऽभिनिजघ्निरे 19 सपर्शान इव परहारांस तान वेदयानॊ न विव्यथे ऋषभं तु महावेगं बाहुभ्यां परिषस्वजे 20 कुम्भकर्णभुजाभ्यां तु पीडितॊ वानरर्षभः निपपातर्षभॊ भीमः परमुखागतशॊणितः 21 मुष्टिना शरभं हत्वा जानुना नीलम आहवे आजघान गवाक्षं च तलेनेन्द्ररिपुस तदा 22 दत्तप्रहरव्यथिता मुमुहुः शॊणितॊक्षिताः निपेतुस ते तु मेदिन्यां निकृत्ता इव किंशुकाः 23 तेषु वानरमुख्येषु पतितेषु महात्मसु वानराणां सहस्राणि कुम्भकर्णं परदुद्रुवुः 24 तं शैलम इव शैलाभाः सर्वे तु पलवगर्षभाः समारुह्य समुत्पत्य ददंशुश च महाबलाः 25 तं नखैर दशनैश चापि मुष्टिभिर जानुभिस तथा कुम्भकर्णं महाकायं ते जघ्नुः पलवगर्षभाः 26 स वानरसहस्रैस तैर आचितः पर्वतॊपमः रराज राक्षसव्याघ्रॊ गिरिर आत्मरुहैर इव 27 बाहुभ्यां वानरान सर्वान परगृह्य स महाबलः भक्षयाम आस संक्रुद्धॊ गरुडः पन्नगान इव 28 परक्षिप्ताः कुम्भकर्णेन वक्त्रे पातालसंनिभे नासा पुटाभ्यां निर्जग्मुः कर्णाभ्यां चैव वानराः 29 भक्षयन भृशसंक्रुद्धॊ हरीन पर्वतसंनिभः बभञ्ज वानरान सर्वान संक्रुद्धॊ राक्षसॊत्तमः 30 मांसशॊणितसंक्लेदां भूमिं कुर्वन स राक्षसः चचार हरिसैन्येषु कालाग्निर इव मूर्छितः 31 वज्रहस्तॊ यथा शक्रः पाशहस्त इवान्तकः शूलहस्तॊ बभौ तस्मिन कुम्भकर्णॊ महाबलः 32 यथा शुष्काण्य अरण्यानि गरीष्मे दहति पावकः तथा वानरसैन्यानि कुम्भकर्णॊ विनिर्दहत 33 ततस ते वध्यमानास तु हतयूथा विनायकाः वानरा भयसंविग्ना विनेदुर विस्वरं भृशम 34 अनेकशॊ वध्यमानाः कुम्भकर्णेन वानराः राघवं शरणं जग्मुर वयथिताः खिन्नचेतसः 35 तम आपतन्तं संप्रेक्ष्य कुम्भकर्णं महाबलम उत्पपात तदा वीरः सुग्रीवॊ वानराधिपः 36 स पर्वताग्रम उत्क्षिप्य समाविध्य महाकपिः अभिदुद्राव वेगेन कुम्भकर्णं महाबलम 37 तम आपतन्तं संप्रेक्ष्य कुम्भकर्णः पलवंगमम तस्थौ विवृतसर्वाङ्गॊ वानरेन्द्रस्य संमुखः 38 कपिशॊणितदिग्धाङ्गं भक्षयन्तं महाकपीन कुम्भकर्णं सथितं दृष्ट्वा सुग्रीवॊ वाक्यम अब्रवीत 39 पातिताश च तवया वीराः कृतं कर्म सुदुष्करम भक्षितानि च सैन्यानि पराप्तं ते परमं यशः 40 तयज तद वानरानीकं पराकृतैः किं करिष्यसि सहस्वैकं निपातं मे पर्वतस्यास्य राक्षस 41 तद वाक्यं हरिराजस्य सत्त्वधैर्यसमन्वितम शरुत्वा राक्षसशार्दूलः कुम्भकर्णॊ ऽबरवीद वचः 42 परजापतेस तु पौत्रस तवं तथैवर्क्षरजःसुतः शरुतपौरुषसंपन्नस तस्माद गर्जसि वानर 43 स कुम्भकर्णस्य वचॊ निशम्य; वयाविध्य शैलं सहसा मुमॊच तेनाजघानॊरसि कुम्भकर्णं; शैलेन वज्राशनिसंनिभेन 44 तच छैलशृङ्गं सहसा विकीर्णं; भुजान्तरे तस्य तदा विशाले ततॊ विषेदुः सहसा पलवंगमा; रक्षॊगणाश चापि मुदा विनेदुः 45 स शैलशृङ्गाभिहतश चुकॊप; ननाद कॊपाच च विवृत्य वक्त्रम वयाविध्य शूलं च तडित्प्रकाशं; चिक्षेप हर्यृक्षपतेर वधाय 46 तत कुम्भकर्णस्य भुजप्रविद्धं; शूलं शितं काञ्चनदामजुष्टम कषिप्रं समुत्पत्य निगृह्य दॊर्भ्यां; बभञ्ज वेगेन सुतॊ ऽनिलस्य 47 कृतं भारसहस्रस्य शूलं कालायसं महत बभञ्ज जनौम आरॊप्य परहृष्टः पलवगर्षभः 48 स तत तदा भग्नम अवेक्ष्य शूलं; चुकॊप रक्षॊऽधिपतिर महात्मा उत्पाट्य लङ्कामलयात स शृङ्गं; जघान सुग्रीवम उपेत्य तेन 49 स शैलशृङ्गाभिहतॊ विसंज्ञः; पपात भूमौ युधि वानरेन्द्रः तं परेक्ष्य भूमौ पतितं विसंज्ञं; नेदुः परहृष्टा युधि यातुधानाः 50 तम अभ्युपेत्याद्भुतघॊरवीर्यं; स कुम्भकर्णॊ युधि वानरेन्द्रम जहार सुग्रीवम अभिप्रगृह्य; यथानिलॊ मेघम अतिप्रचण्डः 51 स तं महामेघनिकाशरूपम; उत्पाट्य गच्छन युधि कुम्भकर्णः रराज मेरुप्रतिमानरूपॊ; मेरुर यथात्युच्छ्रितघॊरशृङ्गः 52 ततः समुत्पाट्य जगाम वीरः; संस्तूयमानॊ युधि राक्षसेन्द्रैः शृण्वन निनादं तरिदशालयानां; पलवंगराजग्रहविस्मितानाम 53 ततस तम आदाय तदा स मेने; हरीन्द्रम इन्द्रॊपमम इन्द्रवीर्यः अस्मिन हृते सर्वम इदं हृतं सयात; सराघवं सैन्यम इतीन्द्रशत्रुः 54 विद्रुतां वाहिनीं दृष्ट्वा वानराणां ततस ततः कुम्भकर्णेन सुग्रीवं गृहीतं चापि वानरम 55 हनूमांश चिन्तयाम आस मतिमान मारुतात्मजः एवं गृहीते सुग्रीवे किं कर्तव्यं मया भवेत 56 यद वै नयाय्यं मया कर्तुं तत करिष्यामि सर्वथा भूत्वा पर्वतसंकाशॊ नाशयिष्यामि राक्षसं 57 मया हते संयति कुम्भकर्णे; महाबले मुष्टिविशीर्णदेहे विमॊचिते वानरपार्थिवे च; भवन्तु हृष्टाः परवगाः समग्राः 58 अथ वा सवयम अप्य एष मॊक्षं पराप्स्यति पार्थिवः गृहीतॊ ऽयं यदि भवेत तरिदशैः सासुरॊरगैः 59 मन्ये न तावद आत्मानं बुध्यते वानराधिपः शैलप्रहाराभिहतः कुम्भकर्णेन संयुगे 60 अयं मुहूर्तात सुग्रीवॊ लब्धसंज्ञॊ महाहवे आत्मनॊ वानराणां च यत पथ्यं तत करिष्यति 61 मया तु मॊक्षितस्यास्य सुग्रीवस्य महात्मनः अप्रीतश च भवेत कष्टा कीर्तिनाशश च शाश्वतः 62 तस्मान मुहूर्तं काङ्क्षिष्ये विक्रमं पार्थिवस्य नः भिन्नं च वानरानीकं तावद आश्वासयाम्य अहम 63 इत्य एवं चिन्तयित्वा तु हनूमान मारुतात्मजः भूयः संस्तम्भयाम आस वानराणां महाचमूम 64 स कुम्भकर्णॊ ऽथ विवेश लङ्कां; सफुरन्तम आदाय महाहरिं तम विमानचर्यागृहगॊपुरस्थैः; पुष्पाग्र्यवर्षैर अवकीर्यमाणः 65 ततः स संज्ञाम उपलभ्य कृच्छ्राद; बलीयसस तस्य भुजान्तरस्थः अवेक्षमाणः पुरराजमार्गं; विचिन्तयाम आस मुहुर महात्मा 66 एवं गृहीतेन कथं नु नाम; शक्यं मया संप्रति कर्तुम अद्य तथा करिष्यामि यथा हरीणां; भविष्यतीष्टं च हितं च कार्यम 67 ततः कराग्रैः सहसा समेत्य; राजा हरीणाम अमरेन्द्रशत्रॊः नखैश च कर्णौ दशनैश च नासां; ददंश पार्श्वेषु च कुम्भकर्णम 68 स कुम्भकर्णौ हृतकर्णनासॊ; विदारितस तेन विमर्दितश च रॊषाभिभूतः कषतजार्द्रगात्रः; सुग्रीवम आविध्य पिपेष भूमौ 69 स भूतले भीमबलाभिपिष्टः; सुरारिभिस तैर अभिहन्यमानः जगाम खं वेगवद अभ्युपेत्य; पुनश च रामेण समाजगाम 70 कर्णनासा विहीनस्य कुम्भकर्णॊ महाबलः रराज शॊणितॊत्सिक्तॊ गिरिः परस्रवणैर इव 71 ततः स पुर्याः सहसा महात्मा; निष्क्रम्य तद वानरसैन्यम उग्रम बभक्ष रक्षॊ युधि कुम्भकर्णः; परजा युगान्ताग्निर इव परदीप्तः 72 बुभुक्षितः शॊणितमांसगृध्नुः; परविश्य तद वानरसैन्यम उग्रम चखाद रक्षांसि हरीन पिशाचान; ऋक्षांश च मॊहाद युधि कुम्भकर्णः 73 एकं दवौ तरीन बहून करुद्धॊ वानरान सह राक्षसैः समादायैकहस्तेन परचिक्षेप तवरन मुखे 74 संप्रस्रवंस तदा मेदः शॊणितं च महाबलः वध्यमानॊ नगेन्द्राग्रैर भक्षयाम आस वानरान ते भक्ष्यमाणा हरयॊ रामं जग्मुस तदा गतिम 75 तस्मिन काले सुमित्रायाः पुत्रः परबलार्दनः चकार लक्ष्मणः करुद्धॊ युद्धं परपुरंजयः 76 स कुम्भकर्णस्य शराञ शरीरे सप्त वीर्यवान निचखानाददे चान्यान विससर्ज च लक्ष्मणः 77 अतिक्रम्य च सौमित्रिं कुम्भकर्णॊ महाबलः रामम एवाभिदुद्राव दारयन्न इव मेदिनीम 78 अथ दाशरथी रामॊ रौद्रम अस्त्रं परयॊजयन कुम्भकर्णस्य हृदये ससर्ज निशिताञ शरान 79 तस्य रामेण विद्धस्य सहसाभिप्रधावतः अङ्गारमिश्राः करुद्धस्य मुखान निश्चेरुर अर्चिषः 80 तस्यॊरसि निमग्नाश च शरा बर्हिणवाससः हस्ताच चास्य परिभ्रष्टा पपातॊर्व्यां महागदा 81 स निरायुधम आत्मानं यदा मेने महाबलः मुष्टिभ्यां चारणाभ्यां च चकार कदनं महत 82 स बाणैर अतिविद्धाङ्गः कषतजेन समुक्षितः रुधिरं परिसुस्राव गिरिः परस्रवणान इव 83 स तीव्रेण च कॊपेन रुधिरेण च मूर्छितः वानरान राक्षसान ऋक्षान खादन विपरिधावति 84 तस्मिन काले स धर्मात्मा लक्ष्मणॊ रामम अब्रवीत कुम्भकर्णवधे युक्तॊ यॊगान परिमृशन बहून 85 नैवायं वानरान राजन न विजानाति राक्षसान मत्तः शॊणितगन्धेन सवान परांश चैव खादति 86 साध्व एनम अधिरॊहन्तु सर्वतॊ वानरर्षभाः यूथपाश च यथामुख्यास तिष्ठन्त्व अस्य समन्ततः 87 अप्य अयं दुर्मतिः काले गुरुभारप्रपीडितः परपतन राक्षसॊ भूमौ नान्यान हन्यात पलवंगमान 88 तस्य तद्वचनं शरुत्वा राजपुत्रस्य धीमतः ते समारुरुहुर हृष्टाः कुम्भकर्णं पलवंगमाः 89 कुम्भकर्णस तु संक्रुद्धः समारूढः पलवंगमैः वयधूनयत तान वेगेन दुष्टहस्तीव हस्तिपान 90 तान दृष्ट्वा निर्धूतान रामॊ रुष्टॊ ऽयम इति राक्षसः समुत्पपात वेगेन धनुर उत्तमम आददे 91 स चापम आदाय भुजंगकल्पं; दृढज्यम उग्रं तपनीयचित्रम हरीन समाश्वास्य समुत्पपात; रामॊ निबद्धॊत्तमतूणबाणः 92 स वानरगणैस तैस तु वृतः परमदुर्जयः लक्ष्मणानुचरॊ रामः संप्रतस्थे महाबलः 93 स ददर्श महात्मानं किरीटिनम अरिंदमम शॊणिताप्लुतसर्वाङ्गं कुम्भकर्णं महाबलम 94 सर्वान समभिधावन्तं यथारुष्टं दिशा गजम मार्गमाणं हरीन करुद्धं राक्षसैः परिवारितम 95 विन्ध्यमन्दरसंकाशं काञ्चनाङ्गदभूषणम सरवन्तं रुधिरं वक्त्राद वर्षमेघम इवॊत्थितम 96 जिह्वया परिलिह्यन्तं शॊणितं शॊणितॊक्षितम मृद्नन्तं वानरानीकं कालान्तकयमॊपमम 97 तं दृष्ट्वा राक्षसश्रेष्ठं परदीप्तानलवर्चसं विस्फारयाम आस तदा कार्मुकं पुरुषर्षभः 98 स तस्य चापनिर्घॊषात कुपितॊ नैरृतर्षभः अमृष्यमाणस तं घॊषम अभिदुद्राव राघवम 99 ततस तु वातॊद्धतमेघकल्पं; भुजंगराजॊत्तमभॊगबाहुम तम आपतन्तं धरणीधराभम; उवाच रामॊ युधि कुम्भकर्णम 100 आगच्छ रक्षॊऽधिपमा विषादम; अवस्थितॊ ऽहं परगृहीतचापः अवेहि मां शक्रसपत्न रामम; अयं मुहूर्ताद भविता विचेताः 101 रामॊ ऽयम इति विज्ञाय जहास विकृतस्वनम पातयन्न इव सर्वेषां हृदयानि वनौकसाम 102 परहस्य विकृतं भीमं स मेघस्वनितॊपमम कुम्भकर्णॊ महातेजा राघवं वाक्यम अब्रवीत 103 नाहं विराधॊ विज्ञेयॊ न कबन्धः खरॊ न च न वाली न च मारीचः कुम्भकर्णॊ ऽहम आगतः 104 पश्य मे मुद्गरं घॊरं सर्वकालायसं महत अनेन निर्जिता देवा दानवाश च मया पुरा 105 विकर्णनास इति मां नावज्ञातुं तवम अर्हसि सवल्पापि हि न मे पीडा कर्णनासाविनाशनात 106 दर्शयेक्ष्वाकुशार्दूल वीर्यं गात्रेषु मे लघु ततस तवां भक्षयिष्यामि दृष्टपौरुषविक्रमम 107 स कुम्भकर्णस्य वचॊ निशम्य; रामः सुपुङ्खान विससर्ज बाणान तैर आहतॊ वज्रसमप्रवेगैर; न चुक्षुभे न वयथते सुरारिः 108 यैः सायकैः सालवरा निकृत्ता; वाली हतॊ वानरपुंगवश च ते कुम्भकर्णस्य तदा शरीरं; वज्रॊपमा न वयथयां परचक्रुः 109 स वारिधारा इव सायकांस तान; पिबञ शरीरेण महेन्द्रशत्रुः जघान रामस्य शरप्रवेगं; वयाविध्य तं मुद्गरम उग्रवेगम 110 ततस तु रक्षः कषतजानुलिप्तं; वित्रासनं देवमहाचमूनाम वयाविध्य तं मुद्गरम उग्रवेगं; विद्रावयाम आस चमूं हरीणाम 111 वायव्यम आदाय ततॊ वरास्त्रं; रामः परचिक्षेप निशाचराय समुद्गरं तेन जहार बाहुं; स कृत्तबाहुस तुमुलं ननाद 112 स तस्य बाहुर गिरिशृङ्गकल्पः; समुद्गरॊ राघवबाणकृत्तः पपात तस्मिन हरिराजसैन्ये; जघान तां वानरवाहिनीं च 113 ते वानरा भग्नहतावशेषाः; पर्यन्तम आश्रित्य तदा विषण्णाः परवेपिताङ्गा ददृशुः सुघॊरं; नरेन्द्ररक्षॊऽधिपसंनिपातम 114 स कुम्भकर्णॊ ऽसत्रनिकृत्तबाहुर; महान निकृत्ताग्र इवाचलेन्द्रः उत्पाटयाम आस करेण वृक्षं; ततॊ ऽभिदुद्राव रणे नरेन्द्रम 115 तं तस्य बाहुं सह सालवृक्षं; समुद्यतं पन्नगभॊगकल्पम ऐन्द्रास्त्रयुक्तेन जहार रामॊ; बाणेन जाम्बूनदचित्रितेन 116 स कुम्भकर्णस्य भुजॊ निकृत्तः; पपात भूमौ गिरिसंनिकाशः विवेष्टमानॊ निजघान वृक्षाञ; शैलाञ शिलावानरराक्षसांश च 117 तं छिन्नबाहुं समवेक्ष्य रामः; समापतन्तं सहसा नदन्तम दवाव अर्धचन्द्रौ निशितौ परगृह्य; चिच्छेद पादौ युधि राक्षसस्य 118 निकृत्तबाहुर विनिकृत्तपादॊ; विदार्य वक्त्रं वडवामुखाभम दुद्राव रामं सहसाभिगर्जन; राहुर यथा चन्द्रम इवान्तरिक्षे 119 अपूरयत तस्य मुखं शिताग्रै; रामः शरैर हेमपिनद्धपुङ्खैः स पूर्णवक्त्रॊ न शशाक वक्तुं; चुकूज कृच्छ्रेण मुमॊह चापि 120 अथाददे सूर्यमरीचिकल्पं; स बरह्मदण्डान्तककालकल्पम अरिष्टम ऐन्द्रं निशितं सुपुङ्खं; रामः शरं मारुततुल्यवेगम 121 तं वज्रजाम्बूनदचारुपुङ्खं; परदीप्तसूर्यज्वलनप्रकाशम महेन्द्रवज्राशनितुल्यवेगं; रामः परचिक्षेप निशाचराय 122 स सायकॊ राघवबाहुचॊदितॊ; दिशः सवभासा दश संप्रकाशयन विधूमवैश्वानरदीप्तदर्शनॊ; जगाम शक्राशनितुल्यविक्रमः 123 स तन महापर्वतकूटसंनिभं; विवृत्तदंष्ट्रं चलचारुकुण्डलम चकर्त रक्षॊऽधिपतेः शिरस तदा; यथैव वृत्रस्य पुरा पुरंदरः 124 तद रामबाणाभिहतं पपात; रक्षःशिरः पर्वतसंनिकाशम बभञ्ज चर्यागृहगॊपुराणि; पराकारम उच्चं तम अपातयच च 125 तच चातिकायं हिमवत्प्रकाशं; रक्षस तदा तॊयनिधौ पपात गराहान महामीनचयान भुजंगमान; ममर्द भूमिं च तथा विवेश 126 तस्मिर हते बराह्मणदेवशत्रौ; महाबले संयति कुम्भकर्णे चचाल भूर भूमिधराश च सर्वे; हर्षाच च देवास तुमुलं परणेदुः 127 ततस तु देवर्षिमहर्षिपन्नगाः; सुराश च भूतानि सुपर्णगुह्यकाः सयक्षगन्धर्वगणा नभॊगताः; परहर्षिता राम पराक्रमेण 128 परहर्षम ईयुर बहवस तु वानराः; परबुद्धपद्मप्रतिमैर इवाननैः अपूजयन राघवम इष्टभागिनं; हते रिपौ भीमबले दुरासदे 129 स कुम्भकर्णं सुरसैन्यमर्दनं; महत्सु युद्धेष्व अपराजितश्रमम ननन्द हत्वा भरताग्रजॊ रणे; महासुरं वृत्रम इवामराधिपः |