Book 3
Chapter 41
|
1
sā taṃ saṃprekṣya suśroṇī kusumāni vicinvatī hemarājata varṇābhyāṃ pārśvābhyām upaśobhitam 2 prahṛṣṭā cānavadyāṅgī mṛṣṭahāṭakavarṇinī bhartāram api cākrandal lakṣmaṇaṃ caiva sāyudham 3 tayāhūtau naravyāghrau vaidehyā rāmalakṣmaṇau vīkṣamāṇau tu taṃ deśaṃ tadā dadṛśatur mṛgam 4 śaṅkamānas tu taṃ dṛṣṭvā lakṣmaṇo rāmam abravīt tam evainam ahaṃ manye mārīcaṃ rākṣasaṃ mṛgam 5 caranto mṛgayāṃ hṛṣṭāḥ pāpenopādhinā vane anena nihatā rāma rājānaḥ kāmarūpiṇā 6 asya māyāvido māyā mṛgarūpam idaṃ kṛtam bhānumatpuruṣavyāghra gandharvapurasaṃnibham 7 mṛgo hy evaṃvidho ratnavicitro nāsti rāghava jagatyāṃ jagatīnātha māyaiṣā hi na saṃśayaḥ 8 evaṃ bruvāṇaṃ kākutsthaṃ prativārya śucismitā uvāca sītā saṃhṛṣṭā chadmanā hṛtacetanā 9 āryaputrābhirāmo 'sau mṛgo harati me manaḥ ānayainaṃ mahābāho krīḍārthaṃ no bhaviṣyati 10 ihāśramapade 'smākaṃ bahavaḥ puṇyadarśanāḥ mṛgāś caranti sahitāś camarāḥ sṛmarās tathā 11 ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca vānarāḥ kinarās tathā vicaranti mahābāho rūpaśreṣṭhā mahābalāḥ 12 na cāsya sadṛśo rājan dṛṣṭapūrvo mṛgaḥ purā tejasā kṣamayā dīptyā yathāyaṃ mṛgasattamaḥ 13 nānāvarṇavicitrāṅgo ratnabindusamācitaḥ dyotayan vanam avyagraṃ śobhate śaśisaṃnibhaḥ 14 aho rūpam aho lakṣmīḥ svarasaṃpac ca śobhanā mṛgo 'dbhuto vicitro 'sau hṛdayaṃ haratīva me 15 yadi grahaṇam abhyeti jīvann eva mṛgas tava āścaryabhūtaṃ bhavati vismayaṃ janayiṣyati 16 samāptavanavāsānāṃ rājyasthānāṃ ca naḥ punaḥ antaḥpuravibhūṣārtho mṛga eṣa bhaviṣyati 17 bharatasyāryaputrasya śvaśrūṇāṃ mama ca prabho mṛgarūpam idaṃ divyaṃ vismayaṃ janayiṣyati 18 jīvan na yadi te 'bhyeti grahaṇaṃ mṛgasattamaḥ ajinaṃ naraśārdūla ruciraṃ me bhaviṣyati 19 nihatasyāsya sattvasya jāmbūnadamayatvaci śaṣpabṛsyāṃ vinītāyām icchāmy aham upāsitum 20 kāmavṛttam idaṃ raudraṃ strīṇām asadṛśaṃ matam vapuṣā tv asya sattvasya vismayo janito mama 21 tena kāñcanaroṃṇā tu maṇipravaraśṛṅgiṇā taruṇādityavarṇena nakṣatrapathavarcasā babhūva rāghavasyāpi mano vismayam āgatam 22 evaṃ sītāvacaḥ śrutvā dṛṣṭvā ca mṛgam adbhutam uvāca rāghavo hṛṣṭo bhrātaraṃ lakṣmaṇaṃ vacaḥ 23 paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ spṛhāṃ mṛgagatām imām rūpaśreṣṭhatayā hy eṣa mṛgo 'dya na bhaviṣyati 24 na vane nandanoddeśe na caitrarathasaṃśraye kutaḥ pṛthivyāṃ saumitre yo 'sya kaś cit samo mṛgaḥ 25 pratilomānulomāś ca rucirā romarājayaḥ śobhante mṛgam āśritya citrāḥ kanakabindubhiḥ 26 paśyāsya jṛmbhamāṇasya dīptām agniśikhopamām jihvāṃ mukhān niḥsarantīṃ meghād iva śatahradām 27 masāragalvarkamukhaḥ śaṅkhamuktānibhodaraḥ kasya nāmānirūpyo 'sau na mano lobhayen mṛgaḥ 28 kasya rūpam idaṃ dṛṣṭvā jāmbūnadamaya prabham nānāratnamayaṃ divyaṃ na mano vismayaṃ vrajet 29 māṃsahetor api mṛgān vihārārthaṃ ca dhanvinaḥ ghnanti lakṣmaṇa rājāno mṛgayāyāṃ mahāvane 30 dhanāni vyavasāyena vicīyante mahāvane dhātavo vividhāś cāpi maṇiratnasuvarṇinaḥ 31 tat sāram akhilaṃ nṝṇāṃ dhanaṃ nicayavardhanam manasā cintitaṃ sarvaṃ yathā śukrasya lakṣmaṇa 32 arthī yenārthakṛtyena saṃvrajaty avicārayan tam artham arthaśāstrajñaḥ prāhur arthyāś ca lakṣmaṇa 33 etasya mṛgaratnasya parārdhye kāñcanatvaci upavekṣyati vaidehī mayā saha sumadhyamā 34 na kādalī na priyakī na praveṇī na cāvikī bhaved etasya sadṛśī sparśaneneti me matiḥ 35 eṣa caiva mṛgaḥ śrīmān yaś ca divyo nabhaścaraḥ ubhāv etau mṛgau divyau tārāmṛgamahīmṛgau 36 yadi vāyaṃ tathā yan māṃ bhaved vadasi lakṣmaṇa māyaiṣā rākṣasasyeti kartavyo 'sya vadho mayā 37 etena hi nṛśaṃsena mārīcenākṛtātmanā vane vicaratā pūrvaṃ hiṃsitā munipuṃgavāḥ 38 utthāya bahavo yena mṛgayāyāṃ janādhipāḥ nihatāḥ parameṣvāsās tasmād vadhyas tv ayaṃ mṛgaḥ 39 purastād iha vātāpiḥ paribhūya tapasvinaḥ udarastho dvijān hanti svagarbho 'śvatarīm iva 40 sa kadā cic cirāl loke āsasāda mahāmunim agastyaṃ tejasā yuktaṃ bhakṣyas tasya babhūva ha 41 samutthāne ca tad rūpaṃ kartukāmaṃ samīkṣya tam utsmayitvā tu bhagavān vātāpim idam abravīt 42 tvayāvigaṇya vātāpe paribhūtāś ca tejasā jīvaloke dvijaśreṣṭhās tasmād asi jarāṃ gataḥ 43 evaṃ tan na bhaved rakṣo vātāpir iva lakṣmaṇa madvidhaṃ yo 'timanyeta dharmanityaṃ jitendriyam 44 bhaved dhato 'yaṃ vātāpir agastyeneva mā gatiḥ iha tvaṃ bhava saṃnaddho yantrito rakṣa maithilīm 45 asyām āyattam asmākaṃ yat kṛtyaṃ raghunandana aham enaṃ vadhiṣyāmi grahīṣyāmy atha vā mṛgam 46 yāvad gacchāmi saumitre mṛgam ānayituṃ drutam paśya lakṣmaṇa vaidehīṃ mṛgatvaci gataspṛhām 47 tvacā pradhānayā hy eṣa mṛgo 'dya na bhaviṣyati apramattena te bhāvyam āśramasthena sītayā 48 yāvat pṛṣatam ekena sāyakena nihanmy aham hatvaitac carma ādāya śīghram eṣyāmi lakṣmaṇa 49 pradakṣiṇenātibalena pakṣiṇā; jaṭāyuṣā buddhimatā ca lakṣmaṇa bhavāpramattaḥ pratigṛhya maithilīṃ; pratikṣaṇaṃ sarvata eva śaṅkitaḥ |
1
सा तं संप्रेक्ष्य सुश्रॊणी कुसुमानि विचिन्वती हेमराजत वर्णाभ्यां पार्श्वाभ्याम उपशॊभितम 2 परहृष्टा चानवद्याङ्गी मृष्टहाटकवर्णिनी भर्तारम अपि चाक्रन्दल लक्ष्मणं चैव सायुधम 3 तयाहूतौ नरव्याघ्रौ वैदेह्या रामलक्ष्मणौ वीक्षमाणौ तु तं देशं तदा ददृशतुर मृगम 4 शङ्कमानस तु तं दृष्ट्वा लक्ष्मणॊ रामम अब्रवीत तम एवैनम अहं मन्ये मारीचं राक्षसं मृगम 5 चरन्तॊ मृगयां हृष्टाः पापेनॊपाधिना वने अनेन निहता राम राजानः कामरूपिणा 6 अस्य मायाविदॊ माया मृगरूपम इदं कृतम भानुमत्पुरुषव्याघ्र गन्धर्वपुरसंनिभम 7 मृगॊ हय एवंविधॊ रत्नविचित्रॊ नास्ति राघव जगत्यां जगतीनाथ मायैषा हि न संशयः 8 एवं बरुवाणं काकुत्स्थं परतिवार्य शुचिस्मिता उवाच सीता संहृष्टा छद्मना हृतचेतना 9 आर्यपुत्राभिरामॊ ऽसौ मृगॊ हरति मे मनः आनयैनं महाबाहॊ करीडार्थं नॊ भविष्यति 10 इहाश्रमपदे ऽसमाकं बहवः पुण्यदर्शनाः मृगाश चरन्ति सहिताश चमराः सृमरास तथा 11 ऋक्षाः पृषतसंघाश च वानराः किनरास तथा विचरन्ति महाबाहॊ रूपश्रेष्ठा महाबलाः 12 न चास्य सदृशॊ राजन दृष्टपूर्वॊ मृगः पुरा तेजसा कषमया दीप्त्या यथायं मृगसत्तमः 13 नानावर्णविचित्राङ्गॊ रत्नबिन्दुसमाचितः दयॊतयन वनम अव्यग्रं शॊभते शशिसंनिभः 14 अहॊ रूपम अहॊ लक्ष्मीः सवरसंपच च शॊभना मृगॊ ऽदभुतॊ विचित्रॊ ऽसौ हृदयं हरतीव मे 15 यदि गरहणम अभ्येति जीवन्न एव मृगस तव आश्चर्यभूतं भवति विस्मयं जनयिष्यति 16 समाप्तवनवासानां राज्यस्थानां च नः पुनः अन्तःपुरविभूषार्थॊ मृग एष भविष्यति 17 भरतस्यार्यपुत्रस्य शवश्रूणां मम च परभॊ मृगरूपम इदं दिव्यं विस्मयं जनयिष्यति 18 जीवन न यदि ते ऽभयेति गरहणं मृगसत्तमः अजिनं नरशार्दूल रुचिरं मे भविष्यति 19 निहतस्यास्य सत्त्वस्य जाम्बूनदमयत्वचि शष्पबृस्यां विनीतायाम इच्छाम्य अहम उपासितुम 20 कामवृत्तम इदं रौद्रं सत्रीणाम असदृशं मतम वपुषा तव अस्य सत्त्वस्य विस्मयॊ जनितॊ मम 21 तेन काञ्चनरॊंणा तु मणिप्रवरशृङ्गिणा तरुणादित्यवर्णेन नक्षत्रपथवर्चसा बभूव राघवस्यापि मनॊ विस्मयम आगतम 22 एवं सीतावचः शरुत्वा दृष्ट्वा च मृगम अद्भुतम उवाच राघवॊ हृष्टॊ भरातरं लक्ष्मणं वचः 23 पश्य लक्ष्मण वैदेह्याः सपृहां मृगगताम इमाम रूपश्रेष्ठतया हय एष मृगॊ ऽदय न भविष्यति 24 न वने नन्दनॊद्देशे न चैत्ररथसंश्रये कुतः पृथिव्यां सौमित्रे यॊ ऽसय कश चित समॊ मृगः 25 परतिलॊमानुलॊमाश च रुचिरा रॊमराजयः शॊभन्ते मृगम आश्रित्य चित्राः कनकबिन्दुभिः 26 पश्यास्य जृम्भमाणस्य दीप्ताम अग्निशिखॊपमाम जिह्वां मुखान निःसरन्तीं मेघाद इव शतह्रदाम 27 मसारगल्वर्कमुखः शङ्खमुक्तानिभॊदरः कस्य नामानिरूप्यॊ ऽसौ न मनॊ लॊभयेन मृगः 28 कस्य रूपम इदं दृष्ट्वा जाम्बूनदमय परभम नानारत्नमयं दिव्यं न मनॊ विस्मयं वरजेत 29 मांसहेतॊर अपि मृगान विहारार्थं च धन्विनः घनन्ति लक्ष्मण राजानॊ मृगयायां महावने 30 धनानि वयवसायेन विचीयन्ते महावने धातवॊ विविधाश चापि मणिरत्नसुवर्णिनः 31 तत सारम अखिलं नॄणां धनं निचयवर्धनम मनसा चिन्तितं सर्वं यथा शुक्रस्य लक्ष्मण 32 अर्थी येनार्थकृत्येन संव्रजत्य अविचारयन तम अर्थम अर्थशास्त्रज्ञः पराहुर अर्थ्याश च लक्ष्मण 33 एतस्य मृगरत्नस्य परार्ध्ये काञ्चनत्वचि उपवेक्ष्यति वैदेही मया सह सुमध्यमा 34 न कादली न परियकी न परवेणी न चाविकी भवेद एतस्य सदृशी सपर्शनेनेति मे मतिः 35 एष चैव मृगः शरीमान यश च दिव्यॊ नभश्चरः उभाव एतौ मृगौ दिव्यौ तारामृगमहीमृगौ 36 यदि वायं तथा यन मां भवेद वदसि लक्ष्मण मायैषा राक्षसस्येति कर्तव्यॊ ऽसय वधॊ मया 37 एतेन हि नृशंसेन मारीचेनाकृतात्मना वने विचरता पूर्वं हिंसिता मुनिपुंगवाः 38 उत्थाय बहवॊ येन मृगयायां जनाधिपाः निहताः परमेष्वासास तस्माद वध्यस तव अयं मृगः 39 पुरस्ताद इह वातापिः परिभूय तपस्विनः उदरस्थॊ दविजान हन्ति सवगर्भॊ ऽशवतरीम इव 40 स कदा चिच चिराल लॊके आससाद महामुनिम अगस्त्यं तेजसा युक्तं भक्ष्यस तस्य बभूव ह 41 समुत्थाने च तद रूपं कर्तुकामं समीक्ष्य तम उत्स्मयित्वा तु भगवान वातापिम इदम अब्रवीत 42 तवयाविगण्य वातापे परिभूताश च तेजसा जीवलॊके दविजश्रेष्ठास तस्माद असि जरां गतः 43 एवं तन न भवेद रक्षॊ वातापिर इव लक्ष्मण मद्विधं यॊ ऽतिमन्येत धर्मनित्यं जितेन्द्रियम 44 भवेद धतॊ ऽयं वातापिर अगस्त्येनेव मा गतिः इह तवं भव संनद्धॊ यन्त्रितॊ रक्ष मैथिलीम 45 अस्याम आयत्तम अस्माकं यत कृत्यं रघुनन्दन अहम एनं वधिष्यामि गरहीष्याम्य अथ वा मृगम 46 यावद गच्छामि सौमित्रे मृगम आनयितुं दरुतम पश्य लक्ष्मण वैदेहीं मृगत्वचि गतस्पृहाम 47 तवचा परधानया हय एष मृगॊ ऽदय न भविष्यति अप्रमत्तेन ते भाव्यम आश्रमस्थेन सीतया 48 यावत पृषतम एकेन सायकेन निहन्म्य अहम हत्वैतच चर्म आदाय शीघ्रम एष्यामि लक्ष्मण 49 परदक्षिणेनातिबलेन पक्षिणा; जटायुषा बुद्धिमता च लक्ष्मण भवाप्रमत्तः परतिगृह्य मैथिलीं; परतिक्षणं सर्वत एव शङ्कितः |