Book 4
Chapter 18
|
1
ity uktaḥ praśritaṃ vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam paruṣaṃ vālinā rāmo nihatena vicetasā 2 taṃ niṣprabham ivādityaṃ muktatoyam ivāmbudam uktavākyaṃ hariśreṣṭham upaśāntam ivānalam 3 dharmārthaguṇasaṃpannaṃ harīśvaram anuttamam adhikṣiptas tadā rāmaḥ paścād vālinam abravīt 4 dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca samayaṃ cāpi laukikam avijñāya kathaṃ bālyān mām ihādya vigarhase 5 apṛṣṭvā buddhisaṃpannān vṛddhān ācāryasaṃmatān saumya vānaracāpalyāt tvaṃ māṃ vaktum ihecchasi 6 ikṣvākūṇām iyaṃ bhūmiḥ saśailavanakānanā mṛgapakṣimanuṣyāṇāṃ nigrahānugrahāv api 7 tāṃ pālayati dharmātmā bharataḥ satyavāg ṛjuḥ dharmakāmārthatattvajño nigrahānugrahe rataḥ 8 nayaś ca vinayaś cobhau yasmin satyaṃ ca susthitam vikramaś ca yathā dṛṣṭaḥ sa rājā deśakālavit 9 tasya dharmakṛtādeśā vayam anye ca pārthivaḥ carāmo vasudhāṃ kṛtsnāṃ dharmasaṃtānam icchavaḥ 10 tasmin nṛpatiśārdūla bharate dharmavatsale pālayaty akhilāṃ bhūmiṃ kaś cared dharmanigraham 11 te vayaṃ mārgavibhraṣṭaṃ svadharme parame sthitāḥ bharatājñāṃ puraskṛtya nigṛhṇīmo yathāvidhi 12 tvaṃ tu saṃkliṣṭadharmā ca karmaṇā ca vigarhitaḥ kāmatantrapradhānaś ca na sthito rājavartmani 13 jyeṣṭho bhrātā pitā caiva yaś ca vidyāṃ prayacchati trayas te pitaro jñeyā dharme ca pathi vartinaḥ 14 yavīyān ātmanaḥ putraḥ śiṣyaś cāpi guṇoditaḥ putravat te trayaś cintyā dharmaś ced atra kāraṇam 15 sūkṣmaḥ paramadurjñeyaḥ satāṃ dharmaḥ plavaṃgama hṛdisthaḥ sarvabhūtānām ātmā veda śubhāśubham 16 capalaś capalaiḥ sārdhaṃ vānarair akṛtātmabhiḥ jātyandha iva jātyandhair mantrayan drakṣyase nu kim 17 ahaṃ tu vyaktatām asya vacanasya bravīmi te na hi māṃ kevalaṃ roṣāt tvaṃ vigarhitum arhasi 18 tad etat kāraṇaṃ paśya yadarthaṃ tvaṃ mayā hataḥ bhrātur vartasi bhāryāyāṃ tyaktvā dharmaṃ sanātanam 19 asya tvaṃ dharamāṇasya sugrīvasya mahātmanaḥ rumāyāṃ vartase kāmāt snuṣāyāṃ pāpakarmakṛt 20 tad vyatītasya te dharmāt kāmavṛttasya vānara bhrātṛbhāryābhimarśe 'smin daṇḍo 'yaṃ pratipāditaḥ 21 na hi dharmaviruddhasya lokavṛttād apeyuṣaḥ daṇḍād anyatra paśyāmi nigrahaṃ hariyūthapa 22 aurasīṃ bhaginīṃ vāpi bhāryāṃ vāpy anujasya yaḥ pracareta naraḥ kāmāt tasya daṇḍo vadhaḥ smṛtaḥ 23 bharatas tu mahīpālo vayaṃ tv ādeśavartinaḥ tvaṃ ca dharmād atikrāntaḥ kathaṃ śakyam upekṣitum 24 gurudharmavyatikrāntaṃ prājño dharmeṇa pālayan bharataḥ kāmavṛttānāṃ nigrahe paryavasthitaḥ 25 vayaṃ tu bharatādeśaṃ vidhiṃ kṛtvā harīśvara tvadvidhān bhinnamaryādān niyantuṃ paryavasthitāḥ 26 sugrīveṇa ca me sakhyaṃ lakṣmaṇena yathā tathā dārarājyanimittaṃ ca niḥśreyasi rataḥ sa me 27 pratijñā ca mayā dattā tadā vānarasaṃnidhau pratijñā ca kathaṃ śakyā madvidhenānavekṣitum 28 tad ebhiḥ kāraṇaiḥ sarvair mahadbhir dharmasaṃhitaiḥ śāsanaṃ tava yad yuktaṃ tad bhavān anumanyatām 29 sarvathā dharma ity eva draṣṭavyas tava nigrahaḥ vayasyasyopakartavyaṃ dharmam evānupaśyatā 30 rājabhir dhṛtadaṇḍās tu kṛtvā pāpāni mānavāḥ nirmalāḥ svargam āyānti santaḥ sukṛtino yathā 31 āryeṇa mama māndhātrā vyasanaṃ ghoram īpsitam śramaṇena kṛte pāpe yathā pāpaṃ kṛtaṃ tvayā 32 anyair api kṛtaṃ pāpaṃ pramattair vasudhādhipaiḥ prāyaścittaṃ ca kurvanti tena tac chāmyate rajaḥ 33 tad alaṃ paritāpena dharmataḥ parikalpitaḥ vadho vānaraśārdūla na vayaṃ svavaśe sthitāḥ 34 vāgurābhiś ca pāśaiś ca kūṭaiś ca vividhair narāḥ praticchannāś ca dṛśyāś ca gṛhṇanti subahūn mṛgān pradhāvitān vā vitrastān visrabdhān ativiṣṭhitān 35 pramattān apramattān vā narā māṃsārthino bhṛśam vidhyanti vimukhāṃś cāpi na ca doṣo 'tra vidyate 36 yānti rājarṣayaś cātra mṛgayāṃ dharmakovidāḥ tasmāt tvaṃ nihato yuddhe mayā bāṇena vānara ayudhyan pratiyudhyan vā yasmāc chākhāmṛgo hy asi 37 durlabhasya ca dharmasya jīvitasya śubhasya ca rājāno vānaraśreṣṭha pradātāro na saṃśayaḥ 38 tān na hiṃsyān na cākrośen nākṣipen nāpriyaṃ vadet devā mānuṣarūpeṇa caranty ete mahītale 39 tvaṃ tu dharmam avijñāya kevalaṃ roṣam āsthitaḥ pradūṣayasi māṃ dharme pitṛpaitāmahe sthitam 40 evam uktas tu rāmeṇa vālī pravyathito bhṛśam pratyuvāca tato rāmaṃ prāñjalir vānareśvaraḥ 41 yat tvam āttha naraśreṣṭha tad evaṃ nātra saṃśayaḥ prativaktuṃ prakṛṣṭe hi nāpakṛṣṭas tu śaknuyāt 42 yad ayuktaṃ mayā pūrvaṃ pramādād vākyam apriyam tatrāpi khalu me doṣaṃ kartuṃ nārhasi rāghava 43 tvaṃ hi dṛṣṭārthatattvajñaḥ prajānāṃ ca hite rataḥ kāryakāraṇasiddhau te prasannā buddhir avyayā 44 mām apy avagataṃ dharmād vyatikrāntapuraskṛtam dharmasaṃhitayā vācā dharmajña paripālaya 45 bāṣpasaṃruddhakaṇṭhas tu vālī sārtaravaḥ śanaiḥ uvāca rāmaṃ saṃprekṣya paṅkalagna iva dvipaḥ 46 na tv ātmānam ahaṃ śoce na tārāṃ nāpi bāndhavān yathā putraṃ guṇaśreṣṭham aṅgadaṃ kanakāṅgadam 47 sa mamādarśanād dīno bālyāt prabhṛti lālitaḥ taṭāka iva pītāmbur upaśoṣaṃ gamiṣyati 48 sugrīve cāṅgade caiva vidhatsva matim uttamām tvaṃ hi śāstā ca goptā ca kāryākāryavidhau sthitaḥ 49 yā te narapate vṛttir bharate lakṣmaṇe ca yā sugrīve cāṅgade rājaṃs tāṃ cintayitum arhasi 50 maddoṣakṛtadoṣāṃ tāṃ yathā tārāṃ tapasvinīm sugrīvo nāvamanyeta tathāvasthātum arhasi 51 tvayā hy anugṛhītena śakyaṃ rājyam upāsitum tvadvaśe vartamānena tava cittānuvartinā 52 sa tam āśvāsayad rāmo vālinaṃ vyaktadarśanam 53 na vayaṃ bhavatā cintyā nāpy ātmā harisattama vayaṃ bhavadviśeṣeṇa dharmataḥ kṛtaniścayāḥ 54 daṇḍye yaḥ pātayed daṇḍaṃ daṇḍyo yaś cāpi daṇḍyate kāryakāraṇasiddhārthāv ubhau tau nāvasīdataḥ 55 tad bhavān daṇḍasaṃyogād asmād vigatakalmaṣaḥ gataḥ svāṃ prakṛtiṃ dharmyāṃ dharmadṛṣṭtena vartmanā 56 sa tasya vākyaṃ madhuraṃ mahātmanaḥ; samāhitaṃ dharmapathānuvartinaḥ niśamya rāmasya raṇāvamardino; vacaḥ suyuktaṃ nijagāda vānaraḥ 57 śarābhitaptena vicetasā mayā; pradūṣitas tvaṃ yad ajānatā prabho idaṃ mahendropamabhīmavikrama; prasāditas tvaṃ kṣama me mahīśvara |
1
इत्य उक्तः परश्रितं वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम परुषं वालिना रामॊ निहतेन विचेतसा 2 तं निष्प्रभम इवादित्यं मुक्ततॊयम इवाम्बुदम उक्तवाक्यं हरिश्रेष्ठम उपशान्तम इवानलम 3 धर्मार्थगुणसंपन्नं हरीश्वरम अनुत्तमम अधिक्षिप्तस तदा रामः पश्चाद वालिनम अब्रवीत 4 धर्मम अर्थं च कामं च समयं चापि लौकिकम अविज्ञाय कथं बाल्यान माम इहाद्य विगर्हसे 5 अपृष्ट्वा बुद्धिसंपन्नान वृद्धान आचार्यसंमतान सौम्य वानरचापल्यात तवं मां वक्तुम इहेच्छसि 6 इक्ष्वाकूणाम इयं भूमिः सशैलवनकानना मृगपक्षिमनुष्याणां निग्रहानुग्रहाव अपि 7 तां पालयति धर्मात्मा भरतः सत्यवाग ऋजुः धर्मकामार्थतत्त्वज्ञॊ निग्रहानुग्रहे रतः 8 नयश च विनयश चॊभौ यस्मिन सत्यं च सुस्थितम विक्रमश च यथा दृष्टः स राजा देशकालवित 9 तस्य धर्मकृतादेशा वयम अन्ये च पार्थिवः चरामॊ वसुधां कृत्स्नां धर्मसंतानम इच्छवः 10 तस्मिन नृपतिशार्दूल भरते धर्मवत्सले पालयत्य अखिलां भूमिं कश चरेद धर्मनिग्रहम 11 ते वयं मार्गविभ्रष्टं सवधर्मे परमे सथिताः भरताज्ञां पुरस्कृत्य निगृह्णीमॊ यथाविधि 12 तवं तु संक्लिष्टधर्मा च कर्मणा च विगर्हितः कामतन्त्रप्रधानश च न सथितॊ राजवर्त्मनि 13 जयेष्ठॊ भराता पिता चैव यश च विद्यां परयच्छति तरयस ते पितरॊ जञेया धर्मे च पथि वर्तिनः 14 यवीयान आत्मनः पुत्रः शिष्यश चापि गुणॊदितः पुत्रवत ते तरयश चिन्त्या धर्मश चेद अत्र कारणम 15 सूक्ष्मः परमदुर्ज्ञेयः सतां धर्मः पलवंगम हृदिस्थः सर्वभूतानाम आत्मा वेद शुभाशुभम 16 चपलश चपलैः सार्धं वानरैर अकृतात्मभिः जात्यन्ध इव जात्यन्धैर मन्त्रयन दरक्ष्यसे नु किम 17 अहं तु वयक्तताम अस्य वचनस्य बरवीमि ते न हि मां केवलं रॊषात तवं विगर्हितुम अर्हसि 18 तद एतत कारणं पश्य यदर्थं तवं मया हतः भरातुर वर्तसि भार्यायां तयक्त्वा धर्मं सनातनम 19 अस्य तवं धरमाणस्य सुग्रीवस्य महात्मनः रुमायां वर्तसे कामात सनुषायां पापकर्मकृत 20 तद वयतीतस्य ते धर्मात कामवृत्तस्य वानर भरातृभार्याभिमर्शे ऽसमिन दण्डॊ ऽयं परतिपादितः 21 न हि धर्मविरुद्धस्य लॊकवृत्ताद अपेयुषः दण्डाद अन्यत्र पश्यामि निग्रहं हरियूथप 22 औरसीं भगिनीं वापि भार्यां वाप्य अनुजस्य यः परचरेत नरः कामात तस्य दण्डॊ वधः समृतः 23 भरतस तु महीपालॊ वयं तव आदेशवर्तिनः तवं च धर्माद अतिक्रान्तः कथं शक्यम उपेक्षितुम 24 गुरुधर्मव्यतिक्रान्तं पराज्ञॊ धर्मेण पालयन भरतः कामवृत्तानां निग्रहे पर्यवस्थितः 25 वयं तु भरतादेशं विधिं कृत्वा हरीश्वर तवद्विधान भिन्नमर्यादान नियन्तुं पर्यवस्थिताः 26 सुग्रीवेण च मे सख्यं लक्ष्मणेन यथा तथा दारराज्यनिमित्तं च निःश्रेयसि रतः स मे 27 परतिज्ञा च मया दत्ता तदा वानरसंनिधौ परतिज्ञा च कथं शक्या मद्विधेनानवेक्षितुम 28 तद एभिः कारणैः सर्वैर महद्भिर धर्मसंहितैः शासनं तव यद युक्तं तद भवान अनुमन्यताम 29 सर्वथा धर्म इत्य एव दरष्टव्यस तव निग्रहः वयस्यस्यॊपकर्तव्यं धर्मम एवानुपश्यता 30 राजभिर धृतदण्डास तु कृत्वा पापानि मानवाः निर्मलाः सवर्गम आयान्ति सन्तः सुकृतिनॊ यथा 31 आर्येण मम मान्धात्रा वयसनं घॊरम ईप्सितम शरमणेन कृते पापे यथा पापं कृतं तवया 32 अन्यैर अपि कृतं पापं परमत्तैर वसुधाधिपैः परायश्चित्तं च कुर्वन्ति तेन तच छाम्यते रजः 33 तद अलं परितापेन धर्मतः परिकल्पितः वधॊ वानरशार्दूल न वयं सववशे सथिताः 34 वागुराभिश च पाशैश च कूटैश च विविधैर नराः परतिच्छन्नाश च दृश्याश च गृह्णन्ति सुबहून मृगान परधावितान वा वित्रस्तान विस्रब्धान अतिविष्ठितान 35 परमत्तान अप्रमत्तान वा नरा मांसार्थिनॊ भृशम विध्यन्ति विमुखांश चापि न च दॊषॊ ऽतर विद्यते 36 यान्ति राजर्षयश चात्र मृगयां धर्मकॊविदाः तस्मात तवं निहतॊ युद्धे मया बाणेन वानर अयुध्यन परतियुध्यन वा यस्माच छाखामृगॊ हय असि 37 दुर्लभस्य च धर्मस्य जीवितस्य शुभस्य च राजानॊ वानरश्रेष्ठ परदातारॊ न संशयः 38 तान न हिंस्यान न चाक्रॊशेन नाक्षिपेन नाप्रियं वदेत देवा मानुषरूपेण चरन्त्य एते महीतले 39 तवं तु धर्मम अविज्ञाय केवलं रॊषम आस्थितः परदूषयसि मां धर्मे पितृपैतामहे सथितम 40 एवम उक्तस तु रामेण वाली परव्यथितॊ भृशम परत्युवाच ततॊ रामं पराञ्जलिर वानरेश्वरः 41 यत तवम आत्थ नरश्रेष्ठ तद एवं नात्र संशयः परतिवक्तुं परकृष्टे हि नापकृष्टस तु शक्नुयात 42 यद अयुक्तं मया पूर्वं परमादाद वाक्यम अप्रियम तत्रापि खलु मे दॊषं कर्तुं नार्हसि राघव 43 तवं हि दृष्टार्थतत्त्वज्ञः परजानां च हिते रतः कार्यकारणसिद्धौ ते परसन्ना बुद्धिर अव्यया 44 माम अप्य अवगतं धर्माद वयतिक्रान्तपुरस्कृतम धर्मसंहितया वाचा धर्मज्ञ परिपालय 45 बाष्पसंरुद्धकण्ठस तु वाली सार्तरवः शनैः उवाच रामं संप्रेक्ष्य पङ्कलग्न इव दविपः 46 न तव आत्मानम अहं शॊचे न तारां नापि बान्धवान यथा पुत्रं गुणश्रेष्ठम अङ्गदं कनकाङ्गदम 47 स ममादर्शनाद दीनॊ बाल्यात परभृति लालितः तटाक इव पीताम्बुर उपशॊषं गमिष्यति 48 सुग्रीवे चाङ्गदे चैव विधत्स्व मतिम उत्तमाम तवं हि शास्ता च गॊप्ता च कार्याकार्यविधौ सथितः 49 या ते नरपते वृत्तिर भरते लक्ष्मणे च या सुग्रीवे चाङ्गदे राजंस तां चिन्तयितुम अर्हसि 50 मद्दॊषकृतदॊषां तां यथा तारां तपस्विनीम सुग्रीवॊ नावमन्येत तथावस्थातुम अर्हसि 51 तवया हय अनुगृहीतेन शक्यं राज्यम उपासितुम तवद्वशे वर्तमानेन तव चित्तानुवर्तिना 52 स तम आश्वासयद रामॊ वालिनं वयक्तदर्शनम 53 न वयं भवता चिन्त्या नाप्य आत्मा हरिसत्तम वयं भवद्विशेषेण धर्मतः कृतनिश्चयाः 54 दण्ड्ये यः पातयेद दण्डं दण्ड्यॊ यश चापि दण्ड्यते कार्यकारणसिद्धार्थाव उभौ तौ नावसीदतः 55 तद भवान दण्डसंयॊगाद अस्माद विगतकल्मषः गतः सवां परकृतिं धर्म्यां धर्मदृष्ट्तेन वर्त्मना 56 स तस्य वाक्यं मधुरं महात्मनः; समाहितं धर्मपथानुवर्तिनः निशम्य रामस्य रणावमर्दिनॊ; वचः सुयुक्तं निजगाद वानरः 57 शराभितप्तेन विचेतसा मया; परदूषितस तवं यद अजानता परभॊ इदं महेन्द्रॊपमभीमविक्रम; परसादितस तवं कषम मे महीश्वर |