Book 4
Chapter 1
|
1
sa tāṃ puṣkariṇīṃ gatvā padmotpalajhaṣākulām rāmaḥ saumitrisahito vilalāpākulendriyaḥ 2 tasya dṛṣṭvaiva tāṃ harṣād indriyāṇi cakampire sa kāmavaśam āpannaḥ saumitrim idam abravīt 3 saumitre paśya pampāyāḥ kānanaṃ śubhadarśanam yatra rājanti śailābhā drumāḥ saśikharā iva 4 māṃ tu śokābhisaṃtaptam ādhayaḥ pīḍayanti vai bharatasya ca duḥkhena vaidehyā haraṇena ca 5 adhikaṃ pravibhāty etan nīlapītaṃ tu śādvalam drumāṇāṃ vividhaiḥ puṣpaiḥ paristomair ivārpitam 6 sukhānilo 'yaṃ saumitre kālaḥ pracuramanmathaḥ gandhavān surabhir māso jātapuṣpaphaladrumaḥ 7 paśya rūpāṇi saumitre vanānāṃ puṣpaśālinām sṛjatāṃ puṣpavarṣāṇi varṣaṃ toyamucām iva 8 prastareṣu ca ramyeṣu vividhāḥ kānanadrumāḥ vāyuvegapracalitāḥ puṣpair avakiranti gām 9 mārutaḥ sukhaṃ saṃsparśe vāti candanaśītalaḥ ṣaṭpadair anukūjadbhir vaneṣu madhugandhiṣu 10 giriprastheṣu ramyeṣu puṣpavadbhir manoramaiḥ saṃsaktaśikharā śailā virājanti mahādrumaiḥ 11 puṣpitāgrāṃś ca paśyemān karṇikārān samantataḥ hāṭakapratisaṃchannān narān pītāmbarān iva 12 ayaṃ vasantaḥ saumitre nānāvihaganāditaḥ sītayā viprahīṇasya śokasaṃdīpano mama 13 māṃ hi śokasamākrāntaṃ saṃtāpayati manmathaḥ hṛṣṭaḥ pravadamānaś ca samāhvayati kokilaḥ 14 eṣa dātyūhako hṛṣṭo ramye māṃ vananirjhare praṇadan manmathāviṣṭaṃ śocayiṣyati lakṣmaṇa 15 vimiśrā vihagāḥ pumbhir ātmavyūhābhinanditāḥ bhṛṅgarājapramuditāḥ saumitre madhurasvarāḥ 16 māṃ hi sā mṛgaśāvākṣī cintāśokabalātkṛtam saṃtāpayati saumitre krūraś caitravanānilaḥ 17 śikhinībhiḥ parivṛtā mayūrā girisānuṣu manmathābhiparītasya mama manmathavardhanāḥ 18 paśya lakṣṇama nṛtyantaṃ mayūram upanṛtyati śikhinī manmathārtaiṣā bhartāraṃ girisānuṣu 19 mayūrasya vane nūnaṃ rakṣasā na hṛtā priyā mama tv ayaṃ vinā vāsaḥ puṣpamāse suduḥsahaḥ 20 paśya lakṣmaṇa puṣpāṇi niṣphalāni bhavanti me puṣpabhārasamṛddhānāṃ vanānāṃ śiśirātyaye 21 vadanti rāvaṃ muditāḥ śakunāḥ saṃghaśaḥ kalam āhvayanta ivānyonyaṃ kāmonmādakarā mama 22 nūnaṃ paravaśā sītā sāpi śocaty ahaṃ yathā śyāmā padmapalāśākṣī mṛdubhāṣā ca me priyā 23 eṣa puṣpavaho vāyuḥ sukhasparśo himāvahaḥ tāṃ vicintayataḥ kāntāṃ pāvakapratimo mama 24 tāṃ vinātha vihaṃgo 'sau pakṣī praṇaditas tadā vāyasaḥ pādapagataḥ prahṛṣṭam abhinardati 25 eṣa vai tatra vaidehyā vihagaḥ pratihārakaḥ pakṣī māṃ tu viśālākṣyāḥ samīpam upaneṣyati 26 paśya lakṣmaṇa saṃnādaṃ vane madavivardhanam puṣpitāgreṣu vṛkṣeṣu dvijānām upakūjatām 27 saumitre paśya pampāyāś citrāsu vanarājiṣu nalināni prakāśante jale taruṇasūryavat 28 eṣā prasannasalilā padmanīlotpalāyatā haṃsakāraṇḍavākīrṇā pampā saugandhikāyutā 29 cakravākayutā nityaṃ citraprasthavanāntarā mātaṅgamṛgayūthaiś ca śobhate salilārthibhiḥ 30 padmakośapalāśāni draṣṭuṃ dṛṣṭir hi manyate sītāyā netrakośābhyāṃ sadṛśānīti lakṣmaṇa 31 padmakesarasaṃsṛṣṭo vṛkṣāntaraviniḥsṛtaḥ niḥśvāsa iva sītāyā vāti vāyur manoharaḥ 32 saumitre paśya pampāyā dakṣiṇe girisānuni puṣpitāṃ karṇikārasya yaṣṭiṃ paramaśobhanām 33 adhikaṃ śailarājo 'yaṃ dhātubhis tu vibhūṣitaḥ vicitraṃ sṛjate reṇuṃ vāyuvegavighaṭṭitam 34 giriprasthās tu saumitre sarvataḥ saṃprapuṣpitaiḥ niṣpatraiḥ sarvato ramyaiḥ pradīpā iva kuṃśukaiḥ 35 pampātīraruhāś ceme saṃsaktā madhugandhinaḥ mālatīmallikāṣaṇḍāḥ karavīrāś ca puṣpitāḥ 36 ketakyaḥ sinduvārāś ca vāsantyaś ca supuṣpitāḥ mādhavyo gandhapūrṇāś ca kundagulmāś ca sarvaśaḥ 37 ciribilvā madhūkāś ca vañjulā bakulās tathā campakās tilakāś caiva nāgavṛkṣāś ca puṣpitāḥ 38 nīpāś ca varaṇāś caiva kharjūrāś ca supuṣpitāḥ aṅkolāś ca kuraṇṭāś ca cūrṇakāḥ pāribhadrakāḥ 39 cūtāḥ pāṭalayaś caiva kovidārāś ca puṣpitāḥ mucukundārjunāś caiva dṛśyante girisānuṣu 40 ketakoddālakāś caiva śirīṣāḥ śiṃśapā dhavāḥ śālmalyaḥ kiṃśukāś caiva raktāḥ kurabakās tathā tiniśā nakta mālāś ca candanāḥ syandanās tathā 41 vividhā vividhaiḥ puṣpais tair eva nagasānuṣu vikīrṇaiḥ pītaraktābhāḥ saumitre prastarāḥ kṛtāḥ 42 himānte paśya saumitre vṛkṣāṇāṃ puṣpasaṃbhavam puṣpamāse hi taravaḥ saṃgharṣād iva puṣpitāḥ 43 paśya śītajalāṃ cemāṃ saumitre puṣkarāyutām cakravākānucaritāṃ kāraṇḍavaniṣevitām plavaiḥ krauñcaiś ca saṃpūrṇāṃ varāhamṛgasevitām 44 adhikaṃ śobhate pampāvikūjadbhir vihaṃgamaiḥ 45 dīpayantīva me kāmaṃ vividhā muditā dvijāḥ śyāmāṃ candramukhīṃ smṛtvā priyāṃ padmanibhekṣaṇām 46 paya sānuṣu citreṣu mṛgībhiḥ sahitān mṛgān māṃ punar mṛgaśāvākṣyā vaidehyā virahīkṛtam 47 evaṃ sa vilapaṃs tatra śokopahatacetanaḥ avekṣata śivāṃ pampāṃ ramyavārivahāṃ śubhām 48 nirīkṣamāṇaḥ sahasā mahātmā; sarvaṃ vanaṃ nirjharakandaraṃ ca udvignacetāḥ saha lakṣmaṇena; vicārya duḥkhopahataḥ pratasthe 49 tāv ṛṣyamūkaṃ sahitau prayātau; sugrīvaśākhāmṛgasevitaṃ tam trastās tu dṛṣṭvā harayo babhūvur; mahaujasau rāghavalakṣmaṇau tau |
1
स तां पुष्करिणीं गत्वा पद्मॊत्पलझषाकुलाम रामः सौमित्रिसहितॊ विललापाकुलेन्द्रियः 2 तस्य दृष्ट्वैव तां हर्षाद इन्द्रियाणि चकम्पिरे स कामवशम आपन्नः सौमित्रिम इदम अब्रवीत 3 सौमित्रे पश्य पम्पायाः काननं शुभदर्शनम यत्र राजन्ति शैलाभा दरुमाः सशिखरा इव 4 मां तु शॊकाभिसंतप्तम आधयः पीडयन्ति वै भरतस्य च दुःखेन वैदेह्या हरणेन च 5 अधिकं परविभात्य एतन नीलपीतं तु शाद्वलम दरुमाणां विविधैः पुष्पैः परिस्तॊमैर इवार्पितम 6 सुखानिलॊ ऽयं सौमित्रे कालः परचुरमन्मथः गन्धवान सुरभिर मासॊ जातपुष्पफलद्रुमः 7 पश्य रूपाणि सौमित्रे वनानां पुष्पशालिनाम सृजतां पुष्पवर्षाणि वर्षं तॊयमुचाम इव 8 परस्तरेषु च रम्येषु विविधाः काननद्रुमाः वायुवेगप्रचलिताः पुष्पैर अवकिरन्ति गाम 9 मारुतः सुखं संस्पर्शे वाति चन्दनशीतलः षट्पदैर अनुकूजद्भिर वनेषु मधुगन्धिषु 10 गिरिप्रस्थेषु रम्येषु पुष्पवद्भिर मनॊरमैः संसक्तशिखरा शैला विराजन्ति महाद्रुमैः 11 पुष्पिताग्रांश च पश्येमान कर्णिकारान समन्ततः हाटकप्रतिसंछन्नान नरान पीताम्बरान इव 12 अयं वसन्तः सौमित्रे नानाविहगनादितः सीतया विप्रहीणस्य शॊकसंदीपनॊ मम 13 मां हि शॊकसमाक्रान्तं संतापयति मन्मथः हृष्टः परवदमानश च समाह्वयति कॊकिलः 14 एष दात्यूहकॊ हृष्टॊ रम्ये मां वननिर्झरे परणदन मन्मथाविष्टं शॊचयिष्यति लक्ष्मण 15 विमिश्रा विहगाः पुम्भिर आत्मव्यूहाभिनन्दिताः भृङ्गराजप्रमुदिताः सौमित्रे मधुरस्वराः 16 मां हि सा मृगशावाक्षी चिन्ताशॊकबलात्कृतम संतापयति सौमित्रे करूरश चैत्रवनानिलः 17 शिखिनीभिः परिवृता मयूरा गिरिसानुषु मन्मथाभिपरीतस्य मम मन्मथवर्धनाः 18 पश्य लक्ष्णम नृत्यन्तं मयूरम उपनृत्यति शिखिनी मन्मथार्तैषा भर्तारं गिरिसानुषु 19 मयूरस्य वने नूनं रक्षसा न हृता परिया मम तव अयं विना वासः पुष्पमासे सुदुःसहः 20 पश्य लक्ष्मण पुष्पाणि निष्फलानि भवन्ति मे पुष्पभारसमृद्धानां वनानां शिशिरात्यये 21 वदन्ति रावं मुदिताः शकुनाः संघशः कलम आह्वयन्त इवान्यॊन्यं कामॊन्मादकरा मम 22 नूनं परवशा सीता सापि शॊचत्य अहं यथा शयामा पद्मपलाशाक्षी मृदुभाषा च मे परिया 23 एष पुष्पवहॊ वायुः सुखस्पर्शॊ हिमावहः तां विचिन्तयतः कान्तां पावकप्रतिमॊ मम 24 तां विनाथ विहंगॊ ऽसौ पक्षी परणदितस तदा वायसः पादपगतः परहृष्टम अभिनर्दति 25 एष वै तत्र वैदेह्या विहगः परतिहारकः पक्षी मां तु विशालाक्ष्याः समीपम उपनेष्यति 26 पश्य लक्ष्मण संनादं वने मदविवर्धनम पुष्पिताग्रेषु वृक्षेषु दविजानाम उपकूजताम 27 सौमित्रे पश्य पम्पायाश चित्रासु वनराजिषु नलिनानि परकाशन्ते जले तरुणसूर्यवत 28 एषा परसन्नसलिला पद्मनीलॊत्पलायता हंसकारण्डवाकीर्णा पम्पा सौगन्धिकायुता 29 चक्रवाकयुता नित्यं चित्रप्रस्थवनान्तरा मातङ्गमृगयूथैश च शॊभते सलिलार्थिभिः 30 पद्मकॊशपलाशानि दरष्टुं दृष्टिर हि मन्यते सीताया नेत्रकॊशाभ्यां सदृशानीति लक्ष्मण 31 पद्मकेसरसंसृष्टॊ वृक्षान्तरविनिःसृतः निःश्वास इव सीताया वाति वायुर मनॊहरः 32 सौमित्रे पश्य पम्पाया दक्षिणे गिरिसानुनि पुष्पितां कर्णिकारस्य यष्टिं परमशॊभनाम 33 अधिकं शैलराजॊ ऽयं धातुभिस तु विभूषितः विचित्रं सृजते रेणुं वायुवेगविघट्टितम 34 गिरिप्रस्थास तु सौमित्रे सर्वतः संप्रपुष्पितैः निष्पत्रैः सर्वतॊ रम्यैः परदीपा इव कुंशुकैः 35 पम्पातीररुहाश चेमे संसक्ता मधुगन्धिनः मालतीमल्लिकाषण्डाः करवीराश च पुष्पिताः 36 केतक्यः सिन्दुवाराश च वासन्त्यश च सुपुष्पिताः माधव्यॊ गन्धपूर्णाश च कुन्दगुल्माश च सर्वशः 37 चिरिबिल्वा मधूकाश च वञ्जुला बकुलास तथा चम्पकास तिलकाश चैव नागवृक्षाश च पुष्पिताः 38 नीपाश च वरणाश चैव खर्जूराश च सुपुष्पिताः अङ्कॊलाश च कुरण्टाश च चूर्णकाः पारिभद्रकाः 39 चूताः पाटलयश चैव कॊविदाराश च पुष्पिताः मुचुकुन्दार्जुनाश चैव दृश्यन्ते गिरिसानुषु 40 केतकॊद्दालकाश चैव शिरीषाः शिंशपा धवाः शाल्मल्यः किंशुकाश चैव रक्ताः कुरबकास तथा तिनिशा नक्त मालाश च चन्दनाः सयन्दनास तथा 41 विविधा विविधैः पुष्पैस तैर एव नगसानुषु विकीर्णैः पीतरक्ताभाः सौमित्रे परस्तराः कृताः 42 हिमान्ते पश्य सौमित्रे वृक्षाणां पुष्पसंभवम पुष्पमासे हि तरवः संघर्षाद इव पुष्पिताः 43 पश्य शीतजलां चेमां सौमित्रे पुष्करायुताम चक्रवाकानुचरितां कारण्डवनिषेविताम पलवैः करौञ्चैश च संपूर्णां वराहमृगसेविताम 44 अधिकं शॊभते पम्पाविकूजद्भिर विहंगमैः 45 दीपयन्तीव मे कामं विविधा मुदिता दविजाः शयामां चन्द्रमुखीं समृत्वा परियां पद्मनिभेक्षणाम 46 पय सानुषु चित्रेषु मृगीभिः सहितान मृगान मां पुनर मृगशावाक्ष्या वैदेह्या विरहीकृतम 47 एवं स विलपंस तत्र शॊकॊपहतचेतनः अवेक्षत शिवां पम्पां रम्यवारिवहां शुभाम 48 निरीक्षमाणः सहसा महात्मा; सर्वं वनं निर्झरकन्दरं च उद्विग्नचेताः सह लक्ष्मणेन; विचार्य दुःखॊपहतः परतस्थे 49 ताव ऋष्यमूकं सहितौ परयातौ; सुग्रीवशाखामृगसेवितं तम तरस्तास तु दृष्ट्वा हरयॊ बभूवुर; महौजसौ राघवलक्ष्मणौ तौ |