Book 2
Chapter 69
|
1
tathaiva krośatas tasya bharatasya mahātmanaḥ kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt 2 āgataḥ krūrakāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ tam ahaṃ draṣṭum icchāmi bharataṃ dīrghadarśinam 3 evam uktvā sumitrāṃ sā vivarṇā malināmbarā pratasthe bharato yatra vepamānā vicetanā 4 sa tu rāmānujaś cāpi śatrughnasahitas tadā pratasthe bharato yatra kausalyāyā niveśanam 5 tataḥ śatrughna bharatau kausalyāṃ prekṣya duḥkhitau paryaṣvajetāṃ duḥkhārtāṃ patitāṃ naṣṭacetanām 6 bharataṃ pratyuvācedaṃ kausalyā bhṛśaduḥkhitā idaṃ te rājyakāmasya rājyaṃ prāptam akaṇṭakam saṃprāptaṃ bata kaikeyyā śīghraṃ krūreṇa karmaṇā 7 prasthāpya cīravasanaṃ putraṃ me vanavāsinam kaikeyī kaṃ guṇaṃ tatra paśyati krūradarśinī 8 kṣipraṃ mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati hiraṇyanābho yatrāste suto me sumahāyaśāḥ 9 atha vā svayam evāhaṃ sumitrānucarā sukham agnihotraṃ puraskṛtya prasthāsye yatra rāghavaḥ 10 kāmaṃ vā svayam evādya tatra māṃ netum arhasi yatrāsau puruṣavyāghras tapyate me tapaḥ sutaḥ 11 idaṃ hi tava vistīrṇaṃ dhanadhānyasamācitam hastyaśvarathasaṃpūrṇaṃ rājyaṃ niryātitaṃ tayā 12 evaṃ vilapamānāṃ tāṃ bharataḥ prāñjalis tadā kausalyāṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtām 13 ārye kasmād ajānantaṃ garhase mām akilbiṣam vipulāṃ ca mama prītiṃ sthirāṃ jānāsi rāghave 14 kṛtā śāstrānugā buddhir mā bhūt tasya kadā cana satyasaṃdhaḥ satāṃ śreṣṭho yasyāryo 'numate gataḥ 15 praiṣyaṃ pāpīyasāṃ yātu sūryaṃ ca prati mehatu hantu pādena gāṃ suptāṃ yasyāryo 'numate gataḥ 16 kārayitvā mahat karma bhartā bhṛtyam anarthakam adharmo yo 'sya so 'syās tu yasyāryo 'numate gataḥ 17 paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat tatas tu druhyatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ 18 baliṣaḍbhāgam uddhṛtya nṛpasyārakṣataḥ prajāḥ adharmo yo 'sya so 'syāstu yasyāryo 'numate gataḥ 19 saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ satre vai yajñadakṣiṇām tāṃ vipralapatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ 20 hastyaśvarathasaṃbādhe yuddhe śastrasamākule mā sma kārṣīt satāṃ dharmaṃ yasyāryo 'numate gataḥ 21 upadiṣṭaṃ susūkṣmārthaṃ śāstraṃ yatnena dhīmatā sa nāśayatu duṣṭātmā yasyāryo 'numate gataḥ 22 pāyasaṃ kṛsaraṃ chāgaṃ vṛthā so 'śnātu nirghṛṇaḥ gurūṃś cāpy avajānātu yasyāryo 'numate gataḥ 23 putrair dāraiś ca bhṛtyaiś ca svagṛhe parivāritaḥ sa eko mṛṣṭam aśnātu yasyāryo 'numate gataḥ 24 rājastrībālavṛddhānāṃ vadhe yat pāpam ucyate bhṛtyatyāge ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām 25 ubhe saṃdhye śayānasya yat pāpaṃ parikalpyate tac ca pāpaṃ bhavet tasya yasyāryo 'numate gataḥ 26 yad agnidāyake pāpaṃ yat pāpaṃ gurutalpage mitradrohe ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām 27 devatānāṃ pitṝṇāṃ ca mātā pitros tathaiva ca mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṃ yasyāryo 'numate gataḥ 28 satāṃ lokāt satāṃ kīrtyāḥ sajjuṣṭāt karmaṇas tathā bhraśyatu kṣipram adyaiva yasyāryo 'numate gataḥ 29 vihīnāṃ patiputrābhyāṃ kausalyāṃ pārthivātmajaḥ evam āśvasayann eva duḥkhārto nipapāta ha 30 tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam bharataṃ śokasaṃtaptaṃ kausalyā vākyam abravīt 31 mama duḥkham idaṃ putra bhūyaḥ samupajāyate śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me 32 diṣṭyā na calito dharmād ātmā te sahalakṣmaṇaḥ vatsa satyapratijño me satāṃ lokān avāpsyasi 33 evaṃ vilapamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ mohāc ca śokasaṃrodhād babhūva lulitaṃ manaḥ 34 lālapyamānasya vicetanasya; pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṃ; sā tasya śokena jagāma rātriḥ |
1
तथैव करॊशतस तस्य भरतस्य महात्मनः कौसल्या शब्दम आज्ञाय सुमित्राम इदम अब्रवीत 2 आगतः करूरकार्यायाः कैकेय्या भरतः सुतः तम अहं दरष्टुम इच्छामि भरतं दीर्घदर्शिनम 3 एवम उक्त्वा सुमित्रां सा विवर्णा मलिनाम्बरा परतस्थे भरतॊ यत्र वेपमाना विचेतना 4 स तु रामानुजश चापि शत्रुघ्नसहितस तदा परतस्थे भरतॊ यत्र कौसल्याया निवेशनम 5 ततः शत्रुघ्न भरतौ कौसल्यां परेक्ष्य दुःखितौ पर्यष्वजेतां दुःखार्तां पतितां नष्टचेतनाम 6 भरतं परत्युवाचेदं कौसल्या भृशदुःखिता इदं ते राज्यकामस्य राज्यं पराप्तम अकण्टकम संप्राप्तं बत कैकेय्या शीघ्रं करूरेण कर्मणा 7 परस्थाप्य चीरवसनं पुत्रं मे वनवासिनम कैकेयी कं गुणं तत्र पश्यति करूरदर्शिनी 8 कषिप्रं माम अपि कैकेयी परस्थापयितुम अर्हति हिरण्यनाभॊ यत्रास्ते सुतॊ मे सुमहायशाः 9 अथ वा सवयम एवाहं सुमित्रानुचरा सुखम अग्निहॊत्रं पुरस्कृत्य परस्थास्ये यत्र राघवः 10 कामं वा सवयम एवाद्य तत्र मां नेतुम अर्हसि यत्रासौ पुरुषव्याघ्रस तप्यते मे तपः सुतः 11 इदं हि तव विस्तीर्णं धनधान्यसमाचितम हस्त्यश्वरथसंपूर्णं राज्यं निर्यातितं तया 12 एवं विलपमानां तां भरतः पराञ्जलिस तदा कौसल्यां परत्युवाचेदं शॊकैर बहुभिर आवृताम 13 आर्ये कस्माद अजानन्तं गर्हसे माम अकिल्बिषम विपुलां च मम परीतिं सथिरां जानासि राघवे 14 कृता शास्त्रानुगा बुद्धिर मा भूत तस्य कदा चन सत्यसंधः सतां शरेष्ठॊ यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 15 परैष्यं पापीयसां यातु सूर्यं च परति मेहतु हन्तु पादेन गां सुप्तां यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 16 कारयित्वा महत कर्म भर्ता भृत्यम अनर्थकम अधर्मॊ यॊ ऽसय सॊ ऽसयास तु यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 17 परिपालयमानस्य राज्ञॊ भूतानि पुत्रवत ततस तु दरुह्यतां पापं यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 18 बलिषड्भागम उद्धृत्य नृपस्यारक्षतः परजाः अधर्मॊ यॊ ऽसय सॊ ऽसयास्तु यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 19 संश्रुत्य च तपस्विभ्यः सत्रे वै यज्ञदक्षिणाम तां विप्रलपतां पापं यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 20 हस्त्यश्वरथसंबाधे युद्धे शस्त्रसमाकुले मा सम कार्षीत सतां धर्मं यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 21 उपदिष्टं सुसूक्ष्मार्थं शास्त्रं यत्नेन धीमता स नाशयतु दुष्टात्मा यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 22 पायसं कृसरं छागं वृथा सॊ ऽशनातु निर्घृणः गुरूंश चाप्य अवजानातु यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 23 पुत्रैर दारैश च भृत्यैश च सवगृहे परिवारितः स एकॊ मृष्टम अश्नातु यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 24 राजस्त्रीबालवृद्धानां वधे यत पापम उच्यते भृत्यत्यागे च यत पापं तत पापं परतिपद्यताम 25 उभे संध्ये शयानस्य यत पापं परिकल्प्यते तच च पापं भवेत तस्य यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 26 यद अग्निदायके पापं यत पापं गुरुतल्पगे मित्रद्रॊहे च यत पापं तत पापं परतिपद्यताम 27 देवतानां पितॄणां च माता पित्रॊस तथैव च मा सम कार्षीत स शुश्रूषां यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 28 सतां लॊकात सतां कीर्त्याः सज्जुष्टात कर्मणस तथा भरश्यतु कषिप्रम अद्यैव यस्यार्यॊ ऽनुमते गतः 29 विहीनां पतिपुत्राभ्यां कौसल्यां पार्थिवात्मजः एवम आश्वसयन्न एव दुःखार्तॊ निपपात ह 30 तथा तु शपथैः कष्टैः शपमानम अचेतनम भरतं शॊकसंतप्तं कौसल्या वाक्यम अब्रवीत 31 मम दुःखम इदं पुत्र भूयः समुपजायते शपथैः शपमानॊ हि पराणान उपरुणत्सि मे 32 दिष्ट्या न चलितॊ धर्माद आत्मा ते सहलक्ष्मणः वत्स सत्यप्रतिज्ञॊ मे सतां लॊकान अवाप्स्यसि 33 एवं विलपमानस्य दुःखार्तस्य महात्मनः मॊहाच च शॊकसंरॊधाद बभूव लुलितं मनः 34 लालप्यमानस्य विचेतनस्य; परनष्टबुद्धेः पतितस्य भूमौ मुहुर मुहुर निःश्वसतश च दीर्घं; सा तस्य शॊकेन जगाम रात्रिः |