Book 2
Chapter 47
|
1
sa taṃ vṛkṣaṃ samāsādya saṃdhyām anvāsya paścimām rāmo ramayatāṃ śreṣṭha iti hovāca lakṣmaṇam 2 adyeyaṃ prathamā rātrir yātā janapadād bahiḥ yā sumantreṇa rahitā tāṃ notkaṇṭhitum arhasi 3 jāgartavyam atandribhyām adya prabhṛti rātriṣu yogakṣemo hi sītāyā vartate lakṣmaṇāvayoḥ 4 rātriṃ kathaṃ cid evemāṃ saumitre vartayāmahe upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ 5 sa tu saṃviśya medinyāṃ mahārhaśayanocitaḥ imāḥ saumitraye rāmo vyājahāra kathāḥ śubhāḥ 6 dhruvam adya mahārājo duḥkhaṃ svapiti lakṣmaṇa kṛtakāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati 7 sā hi devī mahārājaṃ kaikeyī rājyakāraṇāt api na cyāvayet prāṇān dṛṣṭvā bharatam āgatam 8 anāthaś caiva vṛddhaś ca mayā caiva vinākṛtaḥ kiṃ kariṣyati kāmātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ 9 idaṃ vyasanam ālokya rājñaś ca mativibhramam kāma evārdhadharmābhyāṃ garīyān iti me matiḥ 10 ko hy avidvān api pumān pramadāyāḥ kṛte tyajet chandānuvartinaṃ putraṃ tāto mām iva lakṣmaṇa 11 sukhī bata sabhāryaś ca bharataḥ kekayīsutaḥ muditān kosalān eko yo bhokṣyaty adhirājavat 12 sa hi sarvasya rājyasya mukham ekaṃ bhaviṣyati tāte ca vayasātīte mayi cāraṇyam āśrite 13 arthadharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate evam āpadyate kṣipraṃ rājā daśaratho yathā 14 manye daśarathāntāya mama pravrājanāya ca kaikeyī saumya saṃprāptā rājyāya bharatasya ca 15 apīdānīṃ na kaikeyī saubhāgyamadamohitā kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca saṃprabādheta matkṛte 16 mā sma matkāraṇād devī sumitrā duḥkham āvaset ayodhyām ita eva tvaṃ kāle praviśa lakṣmaṇa 17 aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān anāthāyā hi nāthas tvaṃ kausalyāyā bhaviṣyasi 18 kṣudrakarmā hi kaikeyī dveṣād anyāyyam ācaret paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram 19 nūnaṃ jātyantare kasmiṃḥ striyaḥ putrair viyojitāḥ jananyā mama saumitre tad apy etad upasthitam 20 mayā hi cirapuṣṭena duḥkhasaṃvardhitena ca viprāyujyata kausalyā phalakāle dhig astu mām 21 mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdṛśam saumitre yo 'ham ambāyā dadmi śokam anantakam 22 manye prītiviśiṣṭā sā matto lakṣmaṇasārikā yasyās tac chrūyate vākyaṃ śuka pādam arer daśa 23 śocantyāś cālpabhāgyāyā na kiṃ cid upakurvatā purtreṇa kim aputrāyā mayā kāryam ariṃdama 24 alpabhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā śete paramaduḥkhārtā patitā śokasāgare 25 eko hy aham ayodhyāṃ ca pṛthivīṃ cāpi lakṣmaṇa tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam 26 adharmabhaya bhītaś ca paralokasya cānagha tena lakṣmaṇa nādyāham ātmānam abhiṣecaye 27 etad anyac ca karuṇaṃ vilapya vijane bahu aśrupūrṇamukho rāmo niśi tūṣṇīm upāviśat 28 vilapyoparataṃ rāmaṃ gatārciṣam ivānalam samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ 29 dhruvam adya purī rāma ayodhyā yudhināṃ vara niṣprabhā tvayi niṣkrānte gatacandreva śarvarī 30 naitad aupayikaṃ rāma yad idaṃ paritapyase viṣādayasi sītāṃ ca māṃ caiva puruṣarṣabha 31 na ca sītā tvayā hīnā na cāham api rāghava muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv ivoddhṛtau 32 na hi tātaṃ na śatrughnaṃ na sumitrāṃ paraṃtapa draṣṭum iccheyam adyāhaṃ svargaṃ vāpi tvayā vinā 33 sa lakṣmaṇasyottama puṣkalaṃ vaco; niśamya caivaṃ vanavāsam ādarāt samāḥ samastā vidadhe paraṃtapaḥ; prapadya dharmaṃ sucirāya rāghavaḥ |
1
स तं वृक्षं समासाद्य संध्याम अन्वास्य पश्चिमाम रामॊ रमयतां शरेष्ठ इति हॊवाच लक्ष्मणम 2 अद्येयं परथमा रात्रिर याता जनपदाद बहिः या सुमन्त्रेण रहिता तां नॊत्कण्ठितुम अर्हसि 3 जागर्तव्यम अतन्द्रिभ्याम अद्य परभृति रात्रिषु यॊगक्षेमॊ हि सीताया वर्तते लक्ष्मणावयॊः 4 रात्रिं कथं चिद एवेमां सौमित्रे वर्तयामहे उपावर्तामहे भूमाव आस्तीर्य सवयम आर्जितैः 5 स तु संविश्य मेदिन्यां महार्हशयनॊचितः इमाः सौमित्रये रामॊ वयाजहार कथाः शुभाः 6 धरुवम अद्य महाराजॊ दुःखं सवपिति लक्ष्मण कृतकामा तु कैकेयी तुष्टा भवितुम अर्हति 7 सा हि देवी महाराजं कैकेयी राज्यकारणात अपि न चयावयेत पराणान दृष्ट्वा भरतम आगतम 8 अनाथश चैव वृद्धश च मया चैव विनाकृतः किं करिष्यति कामात्मा कैकेय्या वशम आगतः 9 इदं वयसनम आलॊक्य राज्ञश च मतिविभ्रमम काम एवार्धधर्माभ्यां गरीयान इति मे मतिः 10 कॊ हय अविद्वान अपि पुमान परमदायाः कृते तयजेत छन्दानुवर्तिनं पुत्रं तातॊ माम इव लक्ष्मण 11 सुखी बत सभार्यश च भरतः केकयीसुतः मुदितान कॊसलान एकॊ यॊ भॊक्ष्यत्य अधिराजवत 12 स हि सर्वस्य राज्यस्य मुखम एकं भविष्यति ताते च वयसातीते मयि चारण्यम आश्रिते 13 अर्थधर्मौ परित्यज्य यः कामम अनुवर्तते एवम आपद्यते कषिप्रं राजा दशरथॊ यथा 14 मन्ये दशरथान्ताय मम परव्राजनाय च कैकेयी सौम्य संप्राप्ता राज्याय भरतस्य च 15 अपीदानीं न कैकेयी सौभाग्यमदमॊहिता कौसल्यां च सुमित्रां च संप्रबाधेत मत्कृते 16 मा सम मत्कारणाद देवी सुमित्रा दुःखम आवसेत अयॊध्याम इत एव तवं काले परविश लक्ष्मण 17 अहम एकॊ गमिष्यामि सीतया सह दण्डकान अनाथाया हि नाथस तवं कौसल्याया भविष्यसि 18 कषुद्रकर्मा हि कैकेयी दवेषाद अन्याय्यम आचरेत परिदद्या हि धर्मज्ञे भरते मम मातरम 19 नूनं जात्यन्तरे कस्मिंः सत्रियः पुत्रैर वियॊजिताः जनन्या मम सौमित्रे तद अप्य एतद उपस्थितम 20 मया हि चिरपुष्टेन दुःखसंवर्धितेन च विप्रायुज्यत कौसल्या फलकाले धिग अस्तु माम 21 मा सम सीमन्तिनी का चिज जनयेत पुत्रम ईदृशम सौमित्रे यॊ ऽहम अम्बाया दद्मि शॊकम अनन्तकम 22 मन्ये परीतिविशिष्टा सा मत्तॊ लक्ष्मणसारिका यस्यास तच छरूयते वाक्यं शुक पादम अरेर दश 23 शॊचन्त्याश चाल्पभाग्याया न किं चिद उपकुर्वता पुर्त्रेण किम अपुत्राया मया कार्यम अरिंदम 24 अल्पभाग्या हि मे माता कौसल्या रहिता मया शेते परमदुःखार्ता पतिता शॊकसागरे 25 एकॊ हय अहम अयॊध्यां च पृथिवीं चापि लक्ष्मण तरेयम इषुभिः करुद्धॊ ननु वीर्यम अकारणम 26 अधर्मभय भीतश च परलॊकस्य चानघ तेन लक्ष्मण नाद्याहम आत्मानम अभिषेचये 27 एतद अन्यच च करुणं विलप्य विजने बहु अश्रुपूर्णमुखॊ रामॊ निशि तूष्णीम उपाविशत 28 विलप्यॊपरतं रामं गतार्चिषम इवानलम समुद्रम इव निर्वेगम आश्वासयत लक्ष्मणः 29 धरुवम अद्य पुरी राम अयॊध्या युधिनां वर निष्प्रभा तवयि निष्क्रान्ते गतचन्द्रेव शर्वरी 30 नैतद औपयिकं राम यद इदं परितप्यसे विषादयसि सीतां च मां चैव पुरुषर्षभ 31 न च सीता तवया हीना न चाहम अपि राघव मुहूर्तम अपि जीवावॊ जलान मत्स्याव इवॊद्धृतौ 32 न हि तातं न शत्रुघ्नं न सुमित्रां परंतप दरष्टुम इच्छेयम अद्याहं सवर्गं वापि तवया विना 33 स लक्ष्मणस्यॊत्तम पुष्कलं वचॊ; निशम्य चैवं वनवासम आदरात समाः समस्ता विदधे परंतपः; परपद्य धर्मं सुचिराय राघवः |