Book 1
Chapter 13
|
1
atha saṃvatsare pūrṇe tasmin prāpte turaṅgame sarayvāś cottare tīre rājño yajño 'bhyavartata 2 ṛṣyaśṛṅgaṃ puraskṛtya karma cakrur dvijarṣabhāḥ aśvamedhe mahāyajñe rājño 'sya sumahātmanaḥ 3 karma kurvanti vidhivad yājakā vedapāragāḥ yathāvidhi yathānyāyaṃ parikrāmanti śāstrataḥ 4 pravargyaṃ śāstrataḥ kṛtvā tathaivopasadaṃ dvijāḥ cakruś ca vidhivat sarvam adhikaṃ karma śāstrataḥ 5 abhipūjya tato hṛṣṭāḥ sarve cakrur yathāvidhi prātaḥsavanapūrvāṇi karmāṇi munipuṃgavāḥ 6 na cāhutam abhūt tatra skhalitaṃ vāpi kiṃ cana dṛśyate brahmavat sarvaṃ kṣemayuktaṃ hi cakrire 7 na teṣv ahaḥsu śrānto vā kṣudhito vāpi dṛśyate nāvidvān brāhmaṇas tatra nāśatānucaras tathā 8 brāhmaṇā bhuñjate nityaṃ nāthavantaś ca bhuñjate tāpasā bhujate cāpi śramaṇā bhuñjate tathā 9 vṛddhāś ca vyādhitāś caiva striyo bālās tathaiva ca aniśaṃ bhuñjamānānāṃ na tṛptir upalabhyate 10 dīyatāṃ dīyatām annaṃ vāsāṃsi vividhāni ca iti saṃcoditās tatra tathā cakrur anekaśaḥ 11 annakūṭāś ca bahavo dṛśyante parvatopamāḥ divase divase tatra siddhasya vidhivat tadā 12 annaṃ hi vidhivat svādu praśaṃsanti dvijarṣabhāḥ aho tṛptāḥ sma bhadraṃ te iti śuśrāva rāghavaḥ 13 svalaṃkṛtāś ca puruṣā brāhmaṇān paryaveṣayan upāsate ca tān anye sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ 14 karmāntare tadā viprā hetuvādān bahūn api prāhuḥ suvāgmino dhīrāḥ parasparajigīṣayā 15 divase divase tatra saṃstare kuśalā dvijāḥ sarvakarmāṇi cakrus te yathāśāstraṃ pracoditāḥ 16 nāṣaḍaṅgavid atrāsīn nāvrato nābahuśrutaḥ sadasyas tasya vai rājño nāvādakuśalo dvijaḥ 17 prāpte yūpocchraye tasmin ṣaḍ bailvāḥ khādirās tathā tāvanto bilvasahitāḥ parṇinaś ca tathāpare 18 śleṣmātakamayo diṣṭo devadārumayas tathā dvāv eva tatra vihitau bāhuvyastaparigrahau 19 kāritāḥ sarva evaite śāstrajñair yajñakovidaiḥ śobhārthaṃ tasya yajñasya kāñcanālaṃkṛtā bhavan 20 vinyastā vidhivat sarve śilpibhiḥ sukṛtā dṛḍhāḥ aṣṭāśrayaḥ sarva eva ślakṣṇarūpasamanvitāḥ 21 ācchāditās te vāsobhiḥ puṣpair gandhaiś ca bhūṣitāḥ saptarṣayo dīptimanto virājante yathā divi 22 iṣṭakāś ca yathānyāyaṃ kāritāś ca pramāṇataḥ cito 'gnir brāhmaṇais tatra kuśalaiḥ śulbakarmaṇi sa cityo rājasiṃhasya saṃcitaḥ kuśalair dvijaiḥ 23 garuḍo rukmapakṣo vai triguṇo 'ṣṭādaśātmakaḥ niyuktās tatra paśavas tat tad uddiśya daivatam 24 uragāḥ pakṣiṇaś caiva yathāśāstraṃ pracoditāḥ śāmitre tu hayas tatra tathā jala carāś ca ye 25 ṛtvigbhiḥ sarvam evaitan niyuktaṃ śāstratas tadā paśūnāṃ triśataṃ tatra yūpeṣu niyataṃ tadā aśvaratnottamaṃ tasya rājño daśarathasya ha 26 kausalyā taṃ hayaṃ tatra paricarya samantataḥ kṛpāṇair viśaśāsainaṃ tribhiḥ paramayā mudā 27 patatriṇā tadā sārdhaṃ susthitena ca cetasā avasad rajanīm ekāṃ kausalyā dharmakāmyayā 28 hotādhvaryus tathodgātā hayena samayojayan mahiṣyā parivṛtthyātha vāvātām aparāṃ tathā 29 patatriṇas tasya vapām uddhṛtya niyatendriyaḥ ṛtvik parama saṃpannaḥ śrapayām āsa śāstrataḥ 30 dhūmagandhaṃ vapāyās tu jighrati sma narādhipaḥ yathākālaṃ yathānyāyaṃ nirṇudan pāpam ātmanaḥ 31 hayasya yāni cāṅgāni tāni sarvāṇi brāhmaṇāḥ agnau prāsyanti vidhivat samastāḥ ṣoḍaśartvijaḥ 32 plakṣaśākhāsu yajñānām anyeṣāṃ kriyate haviḥ aśvamedhasya caikasya vaitaso bhāga iṣyate 33 tryaho 'śvamedhaḥ saṃkhyātaḥ kalpasūtreṇa brāhmaṇaiḥ catuṣṭomam ahas tasya prathamaṃ parikalpitam 34 ukthyaṃ dvitīyaṃ saṃkhyātam atirātraṃ tathottaram kāritās tatra bahavo vihitāḥ śāstradarśanāt 35 jyotiṣṭomāyuṣī caiva atirātrau ca nirmitau abhijid viśvajic caiva aptoryāmo mahākratuḥ 36 prācīṃ hotre dadau rājā diśaṃ svakulavardhanaḥ adhvaryave pratīcīṃ tu brahmaṇe dakṣiṇāṃ diśam 37 udgātre tu tathodīcīṃ dakṣiṇaiṣā vinirmitā aśvamedhe mahāyajñe svayambhuvihite purā 38 kratuṃ samāpya tu tadā nyāyataḥ puruṣarṣabhaḥ ṛtvigbhyo hi dadau rājā dharāṃ tāṃ kratuvardhanaḥ 39 ṛtvijas tv abruvan sarve rājānaṃ gatakalmaṣam bhavān eva mahīṃ kṛtsnām eko rakṣitum arhati 40 na bhūmyā kāryam asmākaṃ na hi śaktāḥ sma pālane ratāḥ svādhyāyakaraṇe vayaṃ nityaṃ hi bhūmipa niṣkrayaṃ kiṃ cid eveha prayacchatu bhavān iti 41 gavāṃ śatasahasrāṇi daśa tebhyo dadau nṛpaḥ daśakoṭiṃ suvarṇasya rajatasya caturguṇam 42 ṛtvijas tu tataḥ sarve pradaduḥ sahitā vasu ṛṣyaśṛṅgāya munaye vasiṣṭhāya ca dhīmate 43 tatas te nyāyataḥ kṛtvā pravibhāgaṃ dvijottamāḥ suprītamanasaḥ sarve pratyūcur muditā bhṛśam 44 tataḥ prītamanā rājā prāpya yajñam anuttamam pāpāpahaṃ svarnayanaṃ dustaraṃ pārthivarṣabhaiḥ 45 tato 'bravīd ṛṣyaśṛṅgaṃ rājā daśarathas tadā kulasya vardhanaṃ tat tu kartum arhasi suvrata 46 tatheti ca sa rājānam uvāca dvijasattamaḥ bhaviṣyanti sutā rājaṃś catvāras te kulodvahāḥ |
1
अथ संवत्सरे पूर्णे तस्मिन पराप्ते तुरङ्गमे सरय्वाश चॊत्तरे तीरे राज्ञॊ यज्ञॊ ऽभयवर्तत 2 ऋष्यशृङ्गं पुरस्कृत्य कर्म चक्रुर दविजर्षभाः अश्वमेधे महायज्ञे राज्ञॊ ऽसय सुमहात्मनः 3 कर्म कुर्वन्ति विधिवद याजका वेदपारगाः यथाविधि यथान्यायं परिक्रामन्ति शास्त्रतः 4 परवर्ग्यं शास्त्रतः कृत्वा तथैवॊपसदं दविजाः चक्रुश च विधिवत सर्वम अधिकं कर्म शास्त्रतः 5 अभिपूज्य ततॊ हृष्टाः सर्वे चक्रुर यथाविधि परातःसवनपूर्वाणि कर्माणि मुनिपुंगवाः 6 न चाहुतम अभूत तत्र सखलितं वापि किं चन दृश्यते बरह्मवत सर्वं कषेमयुक्तं हि चक्रिरे 7 न तेष्व अहःसु शरान्तॊ वा कषुधितॊ वापि दृश्यते नाविद्वान बराह्मणस तत्र नाशतानुचरस तथा 8 बराह्मणा भुञ्जते नित्यं नाथवन्तश च भुञ्जते तापसा भुजते चापि शरमणा भुञ्जते तथा 9 वृद्धाश च वयाधिताश चैव सत्रियॊ बालास तथैव च अनिशं भुञ्जमानानां न तृप्तिर उपलभ्यते 10 दीयतां दीयताम अन्नं वासांसि विविधानि च इति संचॊदितास तत्र तथा चक्रुर अनेकशः 11 अन्नकूटाश च बहवॊ दृश्यन्ते पर्वतॊपमाः दिवसे दिवसे तत्र सिद्धस्य विधिवत तदा 12 अन्नं हि विधिवत सवादु परशंसन्ति दविजर्षभाः अहॊ तृप्ताः सम भद्रं ते इति शुश्राव राघवः 13 सवलंकृताश च पुरुषा बराह्मणान पर्यवेषयन उपासते च तान अन्ये सुमृष्टमणिकुण्डलाः 14 कर्मान्तरे तदा विप्रा हेतुवादान बहून अपि पराहुः सुवाग्मिनॊ धीराः परस्परजिगीषया 15 दिवसे दिवसे तत्र संस्तरे कुशला दविजाः सर्वकर्माणि चक्रुस ते यथाशास्त्रं परचॊदिताः 16 नाषडङ्गविद अत्रासीन नाव्रतॊ नाबहुश्रुतः सदस्यस तस्य वै राज्ञॊ नावादकुशलॊ दविजः 17 पराप्ते यूपॊच्छ्रये तस्मिन षड बैल्वाः खादिरास तथा तावन्तॊ बिल्वसहिताः पर्णिनश च तथापरे 18 शलेष्मातकमयॊ दिष्टॊ देवदारुमयस तथा दवाव एव तत्र विहितौ बाहुव्यस्तपरिग्रहौ 19 कारिताः सर्व एवैते शास्त्रज्ञैर यज्ञकॊविदैः शॊभार्थं तस्य यज्ञस्य काञ्चनालंकृता भवन 20 विन्यस्ता विधिवत सर्वे शिल्पिभिः सुकृता दृढाः अष्टाश्रयः सर्व एव शलक्ष्णरूपसमन्विताः 21 आच्छादितास ते वासॊभिः पुष्पैर गन्धैश च भूषिताः सप्तर्षयॊ दीप्तिमन्तॊ विराजन्ते यथा दिवि 22 इष्टकाश च यथान्यायं कारिताश च परमाणतः चितॊ ऽगनिर बराह्मणैस तत्र कुशलैः शुल्बकर्मणि स चित्यॊ राजसिंहस्य संचितः कुशलैर दविजैः 23 गरुडॊ रुक्मपक्षॊ वै तरिगुणॊ ऽषटादशात्मकः नियुक्तास तत्र पशवस तत तद उद्दिश्य दैवतम 24 उरगाः पक्षिणश चैव यथाशास्त्रं परचॊदिताः शामित्रे तु हयस तत्र तथा जल चराश च ये 25 ऋत्विग्भिः सर्वम एवैतन नियुक्तं शास्त्रतस तदा पशूनां तरिशतं तत्र यूपेषु नियतं तदा अश्वरत्नॊत्तमं तस्य राज्ञॊ दशरथस्य ह 26 कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समन्ततः कृपाणैर विशशासैनं तरिभिः परमया मुदा 27 पतत्रिणा तदा सार्धं सुस्थितेन च चेतसा अवसद रजनीम एकां कौसल्या धर्मकाम्यया 28 हॊताध्वर्युस तथॊद्गाता हयेन समयॊजयन महिष्या परिवृत्थ्याथ वावाताम अपरां तथा 29 पतत्रिणस तस्य वपाम उद्धृत्य नियतेन्द्रियः ऋत्विक परम संपन्नः शरपयाम आस शास्त्रतः 30 धूमगन्धं वपायास तु जिघ्रति सम नराधिपः यथाकालं यथान्यायं निर्णुदन पापम आत्मनः 31 हयस्य यानि चाङ्गानि तानि सर्वाणि बराह्मणाः अग्नौ परास्यन्ति विधिवत समस्ताः षॊडशर्त्विजः 32 पलक्षशाखासु यज्ञानाम अन्येषां करियते हविः अश्वमेधस्य चैकस्य वैतसॊ भाग इष्यते 33 तर्यहॊ ऽशवमेधः संख्यातः कल्पसूत्रेण बराह्मणैः चतुष्टॊमम अहस तस्य परथमं परिकल्पितम 34 उक्थ्यं दवितीयं संख्यातम अतिरात्रं तथॊत्तरम कारितास तत्र बहवॊ विहिताः शास्त्रदर्शनात 35 जयॊतिष्टॊमायुषी चैव अतिरात्रौ च निर्मितौ अभिजिद विश्वजिच चैव अप्तॊर्यामॊ महाक्रतुः 36 पराचीं हॊत्रे ददौ राजा दिशं सवकुलवर्धनः अध्वर्यवे परतीचीं तु बरह्मणे दक्षिणां दिशम 37 उद्गात्रे तु तथॊदीचीं दक्षिणैषा विनिर्मिता अश्वमेधे महायज्ञे सवयम्भुविहिते पुरा 38 करतुं समाप्य तु तदा नयायतः पुरुषर्षभः ऋत्विग्भ्यॊ हि ददौ राजा धरां तां करतुवर्धनः 39 ऋत्विजस तव अब्रुवन सर्वे राजानं गतकल्मषम भवान एव महीं कृत्स्नाम एकॊ रक्षितुम अर्हति 40 न भूम्या कार्यम अस्माकं न हि शक्ताः सम पालने रताः सवाध्यायकरणे वयं नित्यं हि भूमिप निष्क्रयं किं चिद एवेह परयच्छतु भवान इति 41 गवां शतसहस्राणि दश तेभ्यॊ ददौ नृपः दशकॊटिं सुवर्णस्य रजतस्य चतुर्गुणम 42 ऋत्विजस तु ततः सर्वे परददुः सहिता वसु ऋष्यशृङ्गाय मुनये वसिष्ठाय च धीमते 43 ततस ते नयायतः कृत्वा परविभागं दविजॊत्तमाः सुप्रीतमनसः सर्वे परत्यूचुर मुदिता भृशम 44 ततः परीतमना राजा पराप्य यज्ञम अनुत्तमम पापापहं सवर्नयनं दुस्तरं पार्थिवर्षभैः 45 ततॊ ऽबरवीद ऋष्यशृङ्गं राजा दशरथस तदा कुलस्य वर्धनं तत तु कर्तुम अर्हसि सुव्रत 46 तथेति च स राजानम उवाच दविजसत्तमः भविष्यन्ति सुता राजंश चत्वारस ते कुलॊद्वहाः |