Book 2
Chapter 95
|
1
rāmasya vacanaṃ śrutvā bharataḥ pratyuvāca ha kiṃ me dharmād vihīnasya rājadharmaḥ kariṣyati 2 śāśvato 'yaṃ sadā dharmaḥ sthito 'smāsu nararṣabha jyeṣṭha putre sthite rājan na kanīyān bhaven nṛpaḥ 3 sa samṛddhāṃ mayā sārdham ayodhyāṃ gaccha rāghava abhiṣecaya cātmānaṃ kulasyāsya bhavāya naḥ 4 rājānaṃ mānuṣaṃ prāhur devatve saṃmato mama yasya dharmārthasahitaṃ vṛttam āhur amānuṣam 5 kekayasthe ca mayi tu tvayi cāraṇyam āśrite divam ārya gato rājā yāyajūkaḥ satāṃ mataḥ 6 uttiṣṭha puruṣavyāghra kriyatām udakaṃ pituḥ ahaṃ cāyaṃ ca śatrughnaḥ pūrvam eva kṛtodakau 7 priyeṇa kila dattaṃ hi pitṛlokeṣu rāghava akṣayyaṃ bhavatīty āhur bhavāṃś caiva pituḥ priyaḥ 8 tāṃ śrutvā karuṇāṃ vācaṃ pitur maraṇasaṃhitām rāghavo bharatenoktāṃ babhūva gatacetanaḥ 9 vāgvajraṃ bharatenoktam amanojñaṃ paraṃtapaḥ pragṛhya bāhū rāmo vai puṣpitāgro yathā drumaḥ vane paraśunā kṛttas tathā bhuvi papāta ha 10 tathā hi patitaṃ rāmaṃ jagatyāṃ jagatīpatim kūlaghātapariśrāntaṃ prasuptam iva kuñjaram 11 bhrātaras te maheṣvāsaṃ sarvataḥ śokakarśitam rudantaḥ saha vaidehyā siṣicuḥ salilena vai 12 sa tu saṃjñāṃ punar labdhvā netrābhyām āsram utsṛjan upākrāmata kākutsthaḥ kṛpaṇaṃ bahubhāṣitum 13 kiṃ nu tasya mayā kāryaṃ durjātena mahātmanā yo mṛto mama śokena na mayā cāpi saṃskṛtaḥ 14 aho bharata siddhārtho yena rājā tvayānagha śatrugheṇa ca sarveṣu pretakṛtyeṣu satkṛtaḥ 15 niṣpradhānām anekāgraṃ narendreṇa vinākṛtām nivṛttavanavāso 'pi nāyodhyāṃ gantum utsahe 16 samāptavanavāsaṃ mām ayodhyāyāṃ paraṃtapa ko nu śāsiṣyati punas tāte lokāntaraṃ gate 17 purā prekṣya suvṛttaṃ māṃ pitā yāny āha sāntvayan vākyāni tāni śroṣyāmi kutaḥ karṇasukhāny aham 18 evam uktvā sa bharataṃ bhāryām abhyetya rāghavaḥ uvāca śokasaṃtaptaḥ pūrṇacandranibhānanām 19 sīte mṛtas te śvaśuraḥ pitrā hīno 'si lakṣmaṇa bharato duḥkham ācaṣṭe svargataṃ pṛthivīpatim 20 sāntvayitvā tu tāṃ rāmo rudantīṃ janakātmajām uvāca lakṣmaṇaṃ tatra duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ 21 ānayeṅgudipiṇyākaṃ cīram āhara cottaram jalakriyārthaṃ tātasya gamiṣyāmi mahātmanaḥ 22 sītā purastād vrajatu tvam enām abhito vraja ahaṃ paścād gamiṣyāmi gatir hy eṣā sudāruṇā 23 tato nityānugas teṣāṃ viditātmā mahāmatiḥ mṛdur dāntaś ca śāntaś ca rāme ca dṛḍha bhaktimān 24 sumantras tair nṛpasutaiḥ sārdham āśvāsya rāghavam avātārayad ālambya nadīṃ mandākinīṃ śivām 25 te sutīrthāṃ tataḥ kṛcchrād upāgamya yaśasvinaḥ nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ sadā puṣpitakānanām 26 śīghrasrotasam āsādya tīrthaṃ śivam akardamam siṣicus tūdakaṃ rājñe tata etad bhavatv iti 27 pragṛhya ca mahīpālo jalapūritam añjalim diśaṃ yāmyām abhimukho rudan vacanam abravīt 28 etat te rājaśārdūla vimalaṃ toyam akṣayam pitṛlokagatasyādya maddattam upatiṣṭhatu 29 tato mandākinī tīrāt pratyuttīrya sa rāghavaḥ pituś cakāra tejasvī nivāpaṃ bhrātṛbhiḥ saha 30 aiṅgudaṃ badarīmiśraṃ piṇyākaṃ darbhasaṃstare nyasya rāmaḥ suduḥkhārto rudan vacanam abravīt 31 idaṃ bhuṅkṣva mahārājaprīto yad aśanā vayam yadannaḥ puruṣo bhavati tadannās tasya devatāḥ 32 tatas tenaiva mārgeṇa pratyuttīrya nadītaṭāt āruroha naravyāghro ramyasānuṃ mahīdharam 33 tataḥ parṇakuṭīdvāram āsādya jagatīpatiḥ parijagrāha pāṇibhyām ubhau bharatalakṣmaṇau 34 teṣāṃ tu rudatāṃ śabdāt pratiśrutkābhavad girau bhrātṝṇāṃ saha vaidehyā siṃhānāṃ nardatām iva 35 vijñāya tumulaṃ śabdaṃ trastā bharatasainikāḥ abruvaṃś cāpi rāmeṇa bharataḥ saṃgato dhruvam teṣām eva mahāñ śabdaḥ śocatāṃ pitaraṃ mṛtam 36 atha vāsān parityajya taṃ sarve 'bhimukhāḥ svanam apy eka manaso jagmur yathāsthānaṃ pradhāvitāḥ 37 hayair anye gajair anye rathair anye svalaṃkṛtaiḥ sukumārās tathaivānye padbhir eva narā yayuḥ 38 aciraproṣitaṃ rāmaṃ ciraviproṣitaṃ yathā draṣṭukāmo janaḥ sarvo jagāma sahasāśramam 39 bhrātṝṇāṃ tvaritās te tu draṣṭukāmāḥ samāgamam yayur bahuvidhair yānaiḥ khuranemisamākulaiḥ 40 sā bhūmir bahubhir yānaiḥ khuranemisamāhatā mumoca tumulaṃ śabdaṃ dyaur ivābhrasamāgame 41 tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ āvāsayanto gandhena jagmur anyad vanaṃ tataḥ 42 varāhamṛgasiṃhāś ca mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ vyāghra gokarṇagavayā vitreṣuḥ pṛṣataiḥ saha 43 rathāṅgasāhvā natyūhā haṃsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ tathā puṃskokilāḥ krauñcā visaṃjñā bhejire diśaḥ 44 tena śabdena vitrastair ākāśaṃ pakṣibhir vṛtam manuṣyair āvṛtā bhūmir ubhayaṃ prababhau tadā 45 tān narān bāṣpapūrṇākṣān samīkṣyātha suduḥkhitān paryaṣvajata dharmajñaḥ pitṛvan mātṛvac ca saḥ 46 sa tatra kāṃś cit pariṣasvaje narān; narāś ca ke cit tu tam abhyavādayan cakāra sarvān savayasyabāndhavān; yathārham āsādya tadā nṛpātmajaḥ 47 tataḥ sa teṣāṃ rudatāṃ mahātmanāṃ; bhuvaṃ ca khaṃ cānuvinādayan svanaḥ guhā girīṇāṃ ca diśaś ca saṃtataṃ; mṛdaṅgaghoṣapratimo viśuśruve |
1
रामस्य वचनं शरुत्वा भरतः परत्युवाच ह किं मे धर्माद विहीनस्य राजधर्मः करिष्यति 2 शाश्वतॊ ऽयं सदा धर्मः सथितॊ ऽसमासु नरर्षभ जयेष्ठ पुत्रे सथिते राजन न कनीयान भवेन नृपः 3 स समृद्धां मया सार्धम अयॊध्यां गच्छ राघव अभिषेचय चात्मानं कुलस्यास्य भवाय नः 4 राजानं मानुषं पराहुर देवत्वे संमतॊ मम यस्य धर्मार्थसहितं वृत्तम आहुर अमानुषम 5 केकयस्थे च मयि तु तवयि चारण्यम आश्रिते दिवम आर्य गतॊ राजा यायजूकः सतां मतः 6 उत्तिष्ठ पुरुषव्याघ्र करियताम उदकं पितुः अहं चायं च शत्रुघ्नः पूर्वम एव कृतॊदकौ 7 परियेण किल दत्तं हि पितृलॊकेषु राघव अक्षय्यं भवतीत्य आहुर भवांश चैव पितुः परियः 8 तां शरुत्वा करुणां वाचं पितुर मरणसंहिताम राघवॊ भरतेनॊक्तां बभूव गतचेतनः 9 वाग्वज्रं भरतेनॊक्तम अमनॊज्ञं परंतपः परगृह्य बाहू रामॊ वै पुष्पिताग्रॊ यथा दरुमः वने परशुना कृत्तस तथा भुवि पपात ह 10 तथा हि पतितं रामं जगत्यां जगतीपतिम कूलघातपरिश्रान्तं परसुप्तम इव कुञ्जरम 11 भरातरस ते महेष्वासं सर्वतः शॊककर्शितम रुदन्तः सह वैदेह्या सिषिचुः सलिलेन वै 12 स तु संज्ञां पुनर लब्ध्वा नेत्राभ्याम आस्रम उत्सृजन उपाक्रामत काकुत्स्थः कृपणं बहुभाषितुम 13 किं नु तस्य मया कार्यं दुर्जातेन महात्मना यॊ मृतॊ मम शॊकेन न मया चापि संस्कृतः 14 अहॊ भरत सिद्धार्थॊ येन राजा तवयानघ शत्रुघेण च सर्वेषु परेतकृत्येषु सत्कृतः 15 निष्प्रधानाम अनेकाग्रं नरेन्द्रेण विनाकृताम निवृत्तवनवासॊ ऽपि नायॊध्यां गन्तुम उत्सहे 16 समाप्तवनवासं माम अयॊध्यायां परंतप कॊ नु शासिष्यति पुनस ताते लॊकान्तरं गते 17 पुरा परेक्ष्य सुवृत्तं मां पिता यान्य आह सान्त्वयन वाक्यानि तानि शरॊष्यामि कुतः कर्णसुखान्य अहम 18 एवम उक्त्वा स भरतं भार्याम अभ्येत्य राघवः उवाच शॊकसंतप्तः पूर्णचन्द्रनिभाननाम 19 सीते मृतस ते शवशुरः पित्रा हीनॊ ऽसि लक्ष्मण भरतॊ दुःखम आचष्टे सवर्गतं पृथिवीपतिम 20 सान्त्वयित्वा तु तां रामॊ रुदन्तीं जनकात्मजाम उवाच लक्ष्मणं तत्र दुःखितॊ दुःखितं वचः 21 आनयेङ्गुदिपिण्याकं चीरम आहर चॊत्तरम जलक्रियार्थं तातस्य गमिष्यामि महात्मनः 22 सीता पुरस्ताद वरजतु तवम एनाम अभितॊ वरज अहं पश्चाद गमिष्यामि गतिर हय एषा सुदारुणा 23 ततॊ नित्यानुगस तेषां विदितात्मा महामतिः मृदुर दान्तश च शान्तश च रामे च दृढ भक्तिमान 24 सुमन्त्रस तैर नृपसुतैः सार्धम आश्वास्य राघवम अवातारयद आलम्ब्य नदीं मन्दाकिनीं शिवाम 25 ते सुतीर्थां ततः कृच्छ्राद उपागम्य यशस्विनः नदीं मन्दाकिनीं रम्यां सदा पुष्पितकाननाम 26 शीघ्रस्रॊतसम आसाद्य तीर्थं शिवम अकर्दमम सिषिचुस तूदकं राज्ञे तत एतद भवत्व इति 27 परगृह्य च महीपालॊ जलपूरितम अञ्जलिम दिशं याम्याम अभिमुखॊ रुदन वचनम अब्रवीत 28 एतत ते राजशार्दूल विमलं तॊयम अक्षयम पितृलॊकगतस्याद्य मद्दत्तम उपतिष्ठतु 29 ततॊ मन्दाकिनी तीरात परत्युत्तीर्य स राघवः पितुश चकार तेजस्वी निवापं भरातृभिः सह 30 ऐङ्गुदं बदरीमिश्रं पिण्याकं दर्भसंस्तरे नयस्य रामः सुदुःखार्तॊ रुदन वचनम अब्रवीत 31 इदं भुङ्क्ष्व महाराजप्रीतॊ यद अशना वयम यदन्नः पुरुषॊ भवति तदन्नास तस्य देवताः 32 ततस तेनैव मार्गेण परत्युत्तीर्य नदीतटात आरुरॊह नरव्याघ्रॊ रम्यसानुं महीधरम 33 ततः पर्णकुटीद्वारम आसाद्य जगतीपतिः परिजग्राह पाणिभ्याम उभौ भरतलक्ष्मणौ 34 तेषां तु रुदतां शब्दात परतिश्रुत्काभवद गिरौ भरातॄणां सह वैदेह्या सिंहानां नर्दताम इव 35 विज्ञाय तुमुलं शब्दं तरस्ता भरतसैनिकाः अब्रुवंश चापि रामेण भरतः संगतॊ धरुवम तेषाम एव महाञ शब्दः शॊचतां पितरं मृतम 36 अथ वासान परित्यज्य तं सर्वे ऽभिमुखाः सवनम अप्य एक मनसॊ जग्मुर यथास्थानं परधाविताः 37 हयैर अन्ये गजैर अन्ये रथैर अन्ये सवलंकृतैः सुकुमारास तथैवान्ये पद्भिर एव नरा ययुः 38 अचिरप्रॊषितं रामं चिरविप्रॊषितं यथा दरष्टुकामॊ जनः सर्वॊ जगाम सहसाश्रमम 39 भरातॄणां तवरितास ते तु दरष्टुकामाः समागमम ययुर बहुविधैर यानैः खुरनेमिसमाकुलैः 40 सा भूमिर बहुभिर यानैः खुरनेमिसमाहता मुमॊच तुमुलं शब्दं दयौर इवाभ्रसमागमे 41 तेन वित्रासिता नागाः करेणुपरिवारिताः आवासयन्तॊ गन्धेन जग्मुर अन्यद वनं ततः 42 वराहमृगसिंहाश च महिषाः सर्क्षवानराः वयाघ्र गॊकर्णगवया वित्रेषुः पृषतैः सह 43 रथाङ्गसाह्वा नत्यूहा हंसाः कारण्डवाः पलवाः तथा पुंस्कॊकिलाः करौञ्चा विसंज्ञा भेजिरे दिशः 44 तेन शब्देन वित्रस्तैर आकाशं पक्षिभिर वृतम मनुष्यैर आवृता भूमिर उभयं परबभौ तदा 45 तान नरान बाष्पपूर्णाक्षान समीक्ष्याथ सुदुःखितान पर्यष्वजत धर्मज्ञः पितृवन मातृवच च सः 46 स तत्र कांश चित परिषस्वजे नरान; नराश च के चित तु तम अभ्यवादयन चकार सर्वान सवयस्यबान्धवान; यथार्हम आसाद्य तदा नृपात्मजः 47 ततः स तेषां रुदतां महात्मनां; भुवं च खं चानुविनादयन सवनः गुहा गिरीणां च दिशश च संततं; मृदङ्गघॊषप्रतिमॊ विशुश्रुवे |