Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 13 Index Previous Next
|
1
[य] पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद दैवे पुरुषकारे च किं सविच छरेष्ठतरं भवेत 2 [भ] अत्राप्य उदाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम वसिष्ठस्य च संवादं बरह्मणश च युधिष्ठिर 3 दैवमानुषयॊः किं सवित कर्मणॊः शरेष्ठम इत्य उत पुरा वसिष्ठॊ भगवान पितामहम अपृच्छत 4 ततः पद्मॊद्भवॊ राजन देवदेवः पितामहः उवाच मधुरं वाक्यम अर्थवद धेतु भूषितम 5 नाबीजं जायते किं चिन न बीजेन विना फलम बीजाद बीजं परभवति बीजाद एव फलं समृतम 6 यादृशं वपते बीजं कषेत्रम आसाद्य कर्षकः सुकृते दुष्कृते वापि तादृशं लभते फलम 7 यथा बीजं विना कषेत्रम उप्तं भवति निष्फलम तथा पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति 8 कषेत्रं पुरुषकारस तु दैवं बीजम उदाहृतम कषृत्र बीजसमायॊगात ततः सस्यसमृध्यते 9 कर्मणः फलनिर्वृत्तिं सवयम अश्नाति कारकः परत्यक्षं दृश्यते लॊके कृतस्याप्य अकृतस्य च 10 शुभेन कर्मणा सौख्यं दुःखं पापेन कर्मणा कृतं सर्वत्र लभते नाकृतं भुज्यते कव चित 11 कृती सर्वत्र लभते परतिष्ठां भाग्यविक्षतः अकृती लभते भरष्टः कषते कषारावसेचनम 12 तपसा रूपसौभाग्यं रत्नानि विविधानि च पराप्यते कर्मणा सर्वं न दैवाद अकृतात्मना 13 तथा सवर्गश च भॊगश च निष्ठा या च मनीषिता सर्वं पुरुषकारेण कृतेनेहॊपपद्यते 14 जयॊतींषि तरिदशा नागा यक्षाश चन्द्रार्कमारुताः सर्वे पुरुषकारेण मानुष्याद देवतां गताः 15 अर्थॊ वा मित्रवर्गॊ वा ऐश्वर्यं वा कुलान्वितम शरीश चापि दुर्लभा भॊक्तुं तथैवाकृत कर्मभिः 16 शौचेन लभते विप्रः कषत्रियॊ विक्रमेण च वैश्यः पुरुषकारेण शूद्रः शुश्रूषया शरियम 17 नादातारं भजन्त्य अर्था न कलीबं नापि निष्क्रियम नाकर्म शीलं नाशूरं तथा नैवातपस्विनम 18 येन लॊकास तरयः सृष्टा दैत्याः सर्वाश च देवताः स एष भगवान विष्णुः समुद्रे तप्यते तपः 19 सवं चेत कर्मफलं न सयात सर्वम एवाफलं भवेत लॊकॊ दैवं समालम्ब्य उदासीनॊ भवेन न तु 20 अकृत्वा मानुषं कर्म यॊ दैवम अनुवर्तते वृथा शराम्यति संप्राप्य पतिं कलीबम इवाङ्गना 21 न तथा मानुषे लॊके भयम अस्ति शुभाशुभे यथा तरिदशलॊके हि भयम अल्पेन जायते 22 कृतः पुरुषकारस तु दैवम एवानुवर्तते न दैवम अकृते किं चित कस्य चिद दातुम अर्हति 23 यदा सथानान्य अनित्यानि दृश्यन्ते दैवतेष्व अपि कथं कर्म विना दैवं सथास्यते सथापयिष्यति 24 न दैवतानि लॊके ऽसमिन वयापारं यान्ति कस्य चित वयासङ्गं जनयन्त्य उग्रम आत्माभिभवशङ्कया 25 ऋषीणां देवतानां च सदा भवति विग्रहः कस्य वाचा हय अदैवं सयाद यतॊ दैवं परवर्तते 26 कथं चास्य समुत्पत्तिर यथा दैवं परवर्तते एवं तरिदशलॊके ऽपि पराप्यन्ते बहवश छलाः 27 आत्मैव हय आत्मनॊ बन्धुर आत्मैव रिपुर आत्मनः आत्मैव चात्मनः साक्षी कृतस्याप्य अकृतस्य च 28 कृतं च विकृतं किं चित कृते कर्मणि सिध्यति सुकृते दुष्कृतं कर्म न यथार्थं परपद्यते 29 देवानां शरणं पुण्यं सर्वं पुण्यैर अवाप्यते पुण्यशीलं नरं पराप्य किं दैवं परकरिष्यति 30 पुरा ययातिर विभ्रष्टश चयावितः पतितः कषितौ पुनर आरॊपितः सवर्गं दौहित्रैः पुण्यकर्मभिः 31 पुरूरवाश च राजर्षिर दविजैर अभिहितः पुरा ऐल इत्य अभिविख्यातः सवर्गं पराप्तॊ महीपतिः 32 अश्वमेधादिभिर यज्ञैः सत्कृतः कॊसलाधिपः महर्षिशापात सौदासः पुरुषादत्वम आगतः 33 अश्वत्थामा च रामश च मुनिपुत्रौ धनुर्धरौ न गच्छतः सवर्गलॊकं सुकृतेनेह कर्मणा 34 वसुर यज्ञशतैर इष्ट्वा दवितीय इव वासवः मिथ्याभिधानेनैकेन रसातलतलं गतः 35 बलिर वैरॊचनिर बद्धॊधर्मपाशेन दैवतैः विष्णॊः पुरुषकारेण पातालशयनः कृतः 36 शक्रस्यॊदस्य चरणं परस्थितॊ जनमेजयः दविज सत्रीणां वधं कृत्वा किं दैवेन न वारितः 37 अज्ञानाद बराह्मणं हत्वा सपृष्टॊ बालवधेन च वैशम्पायन विप्रर्षिः किं दैवेन निवारितः 38 गॊप्रदानेन मिथ्या च बराह्मणेभ्यॊ महामखे पुरा नृगश च राजर्षिः कृकलासत्वम आगतः 39 धुन्धुमारश च राजर्षिः सत्रेष्व एव जरां गतः परीतिदायं परित्यज्य सुष्वाप स गिरिव्रजे 40 पाण्डवानां हृतं राज्यं धार्तराष्ट्रैर महाबलैः पुनः परत्याहृतं चैव न दैवाद भुजसंश्रयात 41 तपॊ नियमसंयुक्ता मुनयः संशितव्रताः किं ते दैवबलाच छापम उत्सृजन्ते न कर्मणा 42 पापम उत्सृजते लॊके सर्वं पराप्य सुदुर्लभम लॊभमॊहसमापन्नं न दैवं तरायते नरम 43 यथाग्निः पवनॊद्धूतः सूक्ष्मॊ ऽपि भवते महान तथा कर्म समायुक्तं दैवं साधु विवर्धते 44 यथा तैलक्षयाद दीपः परम्लानिम उपगच्छति तथा कर्म कषयाद दैवं परम्लानिम उपगच्छति 45 विपुलम अपि धनौघं पराप्य भॊगान सत्रियॊ वा; पुरुष इह न शक्तः कर्म हीनॊ ऽपि भॊक्तुम सुनिहितम अपि चार्थं दैवतै रक्ष्यमाणं; वययगुणम अपि साधुं कर्मणा संश्रयन्ते 46 भवति मनुजलॊकाद देवलॊकॊ विशिष्टॊ; बहुतर सुसमृद्ध्या मानुषाणां गृहाणि पितृवनभवनाभं दृश्यते चामराणां; न च फलति विकर्मा जीवलॊकेन दैवम 47 वयपनयति विमार्गं नास्ति दैवे परभुत्वं; गुरुम इव कृतम अग्र्यं कर्म संयाति दैवम अनुपहतम अदीनं कामकारेण दैवं; नयति पुरुषकारः संचितस तत्र तत्र 48 एतत ते सर्वम आख्यातं मया वै मुनिसत्तम फलं पुरुषकारस्य सदा संदृश्य तत्त्वतः 49 अभ्युत्थानेन दैवस्य समारब्धेन कर्मणा विधिना कर्मणा चैव सवर्गमार्गम अवाप्नुयात |
1
[y] pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada daive puruṣakāre ca kiṃ svic chreṣṭhataraṃ bhavet 2 [bh] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ brahmaṇaś ca yudhiṣṭhira 3 daivamānuṣayoḥ kiṃ svit karmaṇoḥ śreṣṭham ity uta purā vasiṣṭho bhagavān pitāmaham apṛcchata 4 tataḥ padmodbhavo rājan devadevaḥ pitāmahaḥ uvāca madhuraṃ vākyam arthavad dhetu bhūṣitam 5 nābījaṃ jāyate kiṃ cin na bījena vinā phalam bījād bījaṃ prabhavati bījād eva phalaṃ smṛtam 6 yādṛśaṃ vapate bījaṃ kṣetram āsādya karṣakaḥ sukṛte duṣkṛte vāpi tādṛśaṃ labhate phalam 7 yathā bījaṃ vinā kṣetram uptaṃ bhavati niṣphalam tathā puruṣakāreṇa vinā daivaṃ na sidhyati 8 kṣetraṃ puruṣakāras tu daivaṃ bījam udāhṛtam kṣṛtra bījasamāyogāt tataḥ sasyasamṛdhyate 9 karmaṇaḥ phalanirvṛttiṃ svayam aśnāti kārakaḥ pratyakṣaṃ dṛśyate loke kṛtasyāpy akṛtasya ca 10 śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā kṛtaṃ sarvatra labhate nākṛtaṃ bhujyate kva cit 11 kṛtī sarvatra labhate pratiṣṭhāṃ bhāgyavikṣataḥ akṛtī labhate bhraṣṭaḥ kṣate kṣārāvasecanam 12 tapasā rūpasaubhāgyaṃ ratnāni vividhāni ca prāpyate karmaṇā sarvaṃ na daivād akṛtātmanā 13 tathā svargaś ca bhogaś ca niṣṭhā yā ca manīṣitā sarvaṃ puruṣakāreṇa kṛtenehopapadyate 14 jyotīṃṣi tridaśā nāgā yakṣāś candrārkamārutāḥ sarve puruṣakāreṇa mānuṣyād devatāṃ gatāḥ 15 artho vā mitravargo vā aiśvaryaṃ vā kulānvitam śrīś cāpi durlabhā bhoktuṃ tathaivākṛta karmabhiḥ 16 śaucena labhate vipraḥ kṣatriyo vikrameṇa ca vaiśyaḥ puruṣakāreṇa śūdraḥ śuśrūṣayā śriyam 17 nādātāraṃ bhajanty arthā na klībaṃ nāpi niṣkriyam nākarma śīlaṃ nāśūraṃ tathā naivātapasvinam 18 yena lokās trayaḥ sṛṣṭā daityāḥ sarvāś ca devatāḥ sa eṣa bhagavān viṣṇuḥ samudre tapyate tapaḥ 19 svaṃ cet karmaphalaṃ na syāt sarvam evāphalaṃ bhavet loko daivaṃ samālambya udāsīno bhaven na tu 20 akṛtvā mānuṣaṃ karma yo daivam anuvartate vṛthā śrāmyati saṃprāpya patiṃ klībam ivāṅganā 21 na tathā mānuṣe loke bhayam asti śubhāśubhe yathā tridaśaloke hi bhayam alpena jāyate 22 kṛtaḥ puruṣakāras tu daivam evānuvartate na daivam akṛte kiṃ cit kasya cid dātum arhati 23 yadā sthānāny anityāni dṛśyante daivateṣv api kathaṃ karma vinā daivaṃ sthāsyate sthāpayiṣyati 24 na daivatāni loke 'smin vyāpāraṃ yānti kasya cit vyāsaṅgaṃ janayanty ugram ātmābhibhavaśaṅkayā 25 ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca sadā bhavati vigrahaḥ kasya vācā hy adaivaṃ syād yato daivaṃ pravartate 26 kathaṃ cāsya samutpattir yathā daivaṃ pravartate evaṃ tridaśaloke 'pi prāpyante bahavaś chalāḥ 27 ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ ātmaiva cātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpy akṛtasya ca 28 kṛtaṃ ca vikṛtaṃ kiṃ cit kṛte karmaṇi sidhyati sukṛte duṣkṛtaṃ karma na yathārthaṃ prapadyate 29 devānāṃ śaraṇaṃ puṇyaṃ sarvaṃ puṇyair avāpyate puṇyaśīlaṃ naraṃ prāpya kiṃ daivaṃ prakariṣyati 30 purā yayātir vibhraṣṭaś cyāvitaḥ patitaḥ kṣitau punar āropitaḥ svargaṃ dauhitraiḥ puṇyakarmabhiḥ 31 purūravāś ca rājarṣir dvijair abhihitaḥ purā aila ity abhivikhyātaḥ svargaṃ prāpto mahīpatiḥ 32 aśvamedhādibhir yajñaiḥ satkṛtaḥ kosalādhipaḥ maharṣiśāpāt saudāsaḥ puruṣādatvam āgataḥ 33 aśvatthāmā ca rāmaś ca muniputrau dhanurdharau na gacchataḥ svargalokaṃ sukṛteneha karmaṇā 34 vasur yajñaśatair iṣṭvā dvitīya iva vāsavaḥ mithyābhidhānenaikena rasātalatalaṃ gataḥ 35 balir vairocanir baddhodharmapāśena daivataiḥ viṣṇoḥ puruṣakāreṇa pātālaśayanaḥ kṛtaḥ 36 śakrasyodasya caraṇaṃ prasthito janamejayaḥ dvija strīṇāṃ vadhaṃ kṛtvā kiṃ daivena na vāritaḥ 37 ajñānād brāhmaṇaṃ hatvā spṛṣṭo bālavadhena ca vaiśampāyana viprarṣiḥ kiṃ daivena nivāritaḥ 38 gopradānena mithyā ca brāhmaṇebhyo mahāmakhe purā nṛgaś ca rājarṣiḥ kṛkalāsatvam āgataḥ 39 dhundhumāraś ca rājarṣiḥ satreṣv eva jarāṃ gataḥ prītidāyaṃ parityajya suṣvāpa sa girivraje 40 pāṇḍavānāṃ hṛtaṃ rājyaṃ dhārtarāṣṭrair mahābalaiḥ punaḥ pratyāhṛtaṃ caiva na daivād bhujasaṃśrayāt 41 tapo niyamasaṃyuktā munayaḥ saṃśitavratāḥ kiṃ te daivabalāc chāpam utsṛjante na karmaṇā 42 pāpam utsṛjate loke sarvaṃ prāpya sudurlabham lobhamohasamāpannaṃ na daivaṃ trāyate naram 43 yathāgniḥ pavanoddhūtaḥ sūkṣmo 'pi bhavate mahān tathā karma samāyuktaṃ daivaṃ sādhu vivardhate 44 yathā tailakṣayād dīpaḥ pramlānim upagacchati tathā karma kṣayād daivaṃ pramlānim upagacchati 45 vipulam api dhanaughaṃ prāpya bhogān striyo vā; puruṣa iha na śaktaḥ karma hīno 'pi bhoktum sunihitam api cārthaṃ daivatai rakṣyamāṇaṃ; vyayaguṇam api sādhuṃ karmaṇā saṃśrayante 46 bhavati manujalokād devaloko viśiṣṭo; bahutara susamṛddhyā mānuṣāṇāṃ gṛhāṇi pitṛvanabhavanābhaṃ dṛśyate cāmarāṇāṃ; na ca phalati vikarmā jīvalokena daivam 47 vyapanayati vimārgaṃ nāsti daive prabhutvaṃ; gurum iva kṛtam agryaṃ karma saṃyāti daivam anupahatam adīnaṃ kāmakāreṇa daivaṃ; nayati puruṣakāraḥ saṃcitas tatra tatra 48 etat te sarvam ākhyātaṃ mayā vai munisattama phalaṃ puruṣakārasya sadā saṃdṛśya tattvataḥ 49 abhyutthānena daivasya samārabdhena karmaṇā vidhinā karmaṇā caiva svargamārgam avāpnuyāt |