Book 2
Chapter 96
|
1
vasiṣṭhaḥ purataḥ kṛtvā dārān daśarathasya ca abhicakrāma taṃ deśaṃ rāmadarśanatarṣitaḥ 2 rājapatnyaś ca gacchantyo mandaṃ mandākinīṃ prati dadṛśus tatra tat tīrthaṃ rāmalakṣmaṇasevitam 3 kausalyā bāṣpapūrṇena mukhena pariśuṣyatā sumitrām abravīd dīnā yāś cānyā rājayoṣitaḥ 4 idaṃ teṣām anāthānāṃ kliṣṭam akliṣṭa karmaṇām vane prāk kevalaṃ tīrthaṃ ye te nirviṣayī kṛtāḥ 5 itaḥ sumitre putras te sadā jalam atandritaḥ svayaṃ harati saumitrir mama putrasya kāraṇāt 6 dakṣiṇāgreṣu darbheṣu sā dadarśa mahītale pitur iṅgudipiṇyākaṃ nyastam āyatalocanā 7 taṃ bhūmau pitur ārtena nyastaṃ rāmeṇa vīkṣya sā uvāca devī kausalyā sarvā daśarathastriyaḥ 8 idam ikṣvākunāthasya rāghavasya mahātmanaḥ rāghaveṇa pitur dattaṃ paśyataitad yathāvidhi 9 tasya devasamānasya pārthivasya mahātmanaḥ naitad aupayikaṃ manye bhuktabhogasya bhojanam 10 caturantāṃ mahīṃ bhuktvā mahendra sadṛśo bhuvi katham iṅgudipiṇyākaṃ sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ 11 ato duḥkhataraṃ loke na kiṃ cit pratibhāti mā yatra rāmaḥ pitur dadyād iṅgudīkṣodam ṛddhimān 12 rāmeṇeṅgudipiṇyākaṃ pitur dattaṃ samīkṣya me kathaṃ duḥkhena hṛdayaṃ na sphoṭati sahasradhā 13 evam ārtāṃ sapatnyas tā jagmur āśvāsya tāṃ tadā dadṛśuś cāśrame rāmaṃ svargāc cyutam ivāmaram 14 sarvabhogaiḥ parityaktaṃ rāma saṃprekṣya mātaraḥ ārtā mumucur aśrūṇi sasvaraṃ śokakarśitāḥ 15 tāsāṃ rāmaḥ samutthāya jagrāha caraṇāñ śubhān mātṝṇāṃ manujavyāghraḥ sarvāsāṃ satyasaṃgaraḥ 16 tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair mṛdvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ pramamārjū rajaḥ pṛṣṭhād rāmasyāyatalocanāḥ 17 saumitrir api tāḥ sarvā mātṝh saṃprekṣya duḥkhitaḥ abhyavādayatāsaktaṃ śanai rāmād anantaram 18 yathā rāme tathā tasmin sarvā vavṛtire striyaḥ vṛttiṃ daśarathāj jāte lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe 19 sītāpi caraṇāṃs tāsām upasaṃgṛhya duḥkhitā śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī sā babhūvāgrataḥ sthitā 20 tāṃ pariṣvajya duḥkhārtāṃ mātā duhitaraṃ yathā vanavāsakṛśāṃ dīnāṃ kausalyā vākyam abravīt 21 videharājasya sutā snuṣā daśarathasya ca rāmapatnī kathaṃ duḥkhaṃ saṃprāptā nirjane vane 22 padmam ātapasaṃtaptaṃ parikliṣṭam ivotpalam kāñcanaṃ rajasā dhvastaṃ kliṣṭaṃ candram ivāmbudaiḥ 23 mukhaṃ te prekṣya māṃ śoko dahaty agnir ivāśrayam bhṛśaṃ manasi vaidehi vyasanāraṇisaṃbhavaḥ 24 bruvantyām evam ārtāyāṃ jananyāṃ bharatāgrajaḥ pādāv āsādya jagrāha vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ 25 purohitasyāgnisamasya tasya vai; bṛhaspater indra ivāmarādhipaḥ pragṛhya pādau susamṛddhatejasaḥ; sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ 26 tato jaghanyaṃ sahitaiḥ sa mantribhiḥ; purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ janena dharmajñatamena dharmavān; upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam 27 upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṃs; tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam śriyā jvalantaṃ bharataḥ kṛtāñjalir; yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim 28 kim eṣa vākyaṃ bharato 'dya rāghavaṃ; praṇamya satkṛtya ca sādhu vakṣyati itīva tasyāryajanasya tattvato; babhūva kautūhalam uttamaṃ tadā 29 sa rāghavaḥ satyadhṛtiś ca lakṣmaṇo; mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ vṛtāḥ suhṛdbhiś ca virejur adhvare; yathā sadasyaiḥ sahitās trayo 'gnayaḥ |
1
वसिष्ठः पुरतः कृत्वा दारान दशरथस्य च अभिचक्राम तं देशं रामदर्शनतर्षितः 2 राजपत्न्यश च गच्छन्त्यॊ मन्दं मन्दाकिनीं परति ददृशुस तत्र तत तीर्थं रामलक्ष्मणसेवितम 3 कौसल्या बाष्पपूर्णेन मुखेन परिशुष्यता सुमित्राम अब्रवीद दीना याश चान्या राजयॊषितः 4 इदं तेषाम अनाथानां कलिष्टम अक्लिष्ट कर्मणाम वने पराक केवलं तीर्थं ये ते निर्विषयी कृताः 5 इतः सुमित्रे पुत्रस ते सदा जलम अतन्द्रितः सवयं हरति सौमित्रिर मम पुत्रस्य कारणात 6 दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु सा ददर्श महीतले पितुर इङ्गुदिपिण्याकं नयस्तम आयतलॊचना 7 तं भूमौ पितुर आर्तेन नयस्तं रामेण वीक्ष्य सा उवाच देवी कौसल्या सर्वा दशरथस्त्रियः 8 इदम इक्ष्वाकुनाथस्य राघवस्य महात्मनः राघवेण पितुर दत्तं पश्यतैतद यथाविधि 9 तस्य देवसमानस्य पार्थिवस्य महात्मनः नैतद औपयिकं मन्ये भुक्तभॊगस्य भॊजनम 10 चतुरन्तां महीं भुक्त्वा महेन्द्र सदृशॊ भुवि कथम इङ्गुदिपिण्याकं स भुङ्क्ते वसुधाधिपः 11 अतॊ दुःखतरं लॊके न किं चित परतिभाति मा यत्र रामः पितुर दद्याद इङ्गुदीक्षॊदम ऋद्धिमान 12 रामेणेङ्गुदिपिण्याकं पितुर दत्तं समीक्ष्य मे कथं दुःखेन हृदयं न सफॊटति सहस्रधा 13 एवम आर्तां सपत्न्यस ता जग्मुर आश्वास्य तां तदा ददृशुश चाश्रमे रामं सवर्गाच चयुतम इवामरम 14 सर्वभॊगैः परित्यक्तं राम संप्रेक्ष्य मातरः आर्ता मुमुचुर अश्रूणि सस्वरं शॊककर्शिताः 15 तासां रामः समुत्थाय जग्राह चरणाञ शुभान मातॄणां मनुजव्याघ्रः सर्वासां सत्यसंगरः 16 ताः पाणिभिः सुखस्पर्शैर मृद्वङ्गुलितलैः शुभैः परममार्जू रजः पृष्ठाद रामस्यायतलॊचनाः 17 सौमित्रिर अपि ताः सर्वा मातॄह संप्रेक्ष्य दुःखितः अभ्यवादयतासक्तं शनै रामाद अनन्तरम 18 यथा रामे तथा तस्मिन सर्वा ववृतिरे सत्रियः वृत्तिं दशरथाज जाते लक्ष्मणे शुभलक्षणे 19 सीतापि चरणांस तासाम उपसंगृह्य दुःखिता शवश्रूणाम अश्रुपूर्णाक्षी सा बभूवाग्रतः सथिता 20 तां परिष्वज्य दुःखार्तां माता दुहितरं यथा वनवासकृशां दीनां कौसल्या वाक्यम अब्रवीत 21 विदेहराजस्य सुता सनुषा दशरथस्य च रामपत्नी कथं दुःखं संप्राप्ता निर्जने वने 22 पद्मम आतपसंतप्तं परिक्लिष्टम इवॊत्पलम काञ्चनं रजसा धवस्तं कलिष्टं चन्द्रम इवाम्बुदैः 23 मुखं ते परेक्ष्य मां शॊकॊ दहत्य अग्निर इवाश्रयम भृशं मनसि वैदेहि वयसनारणिसंभवः 24 बरुवन्त्याम एवम आर्तायां जनन्यां भरताग्रजः पादाव आसाद्य जग्राह वसिष्ठस्य स राघवः 25 पुरॊहितस्याग्निसमस्य तस्य वै; बृहस्पतेर इन्द्र इवामराधिपः परगृह्य पादौ सुसमृद्धतेजसः; सहैव तेनॊपविवेश राघवः 26 ततॊ जघन्यं सहितैः स मन्त्रिभिः; पुरप्रधानैश च सहैव सैनिकैः जनेन धर्मज्ञतमेन धर्मवान; उपॊपविष्टॊ भरतस तदाग्रजम 27 उपॊपविष्टस तु तदा स वीर्यवांस; तपस्विवेषेण समीक्ष्य राघवम शरिया जवलन्तं भरतः कृताञ्जलिर; यथा महेन्द्रः परयतः परजापतिम 28 किम एष वाक्यं भरतॊ ऽदय राघवं; परणम्य सत्कृत्य च साधु वक्ष्यति इतीव तस्यार्यजनस्य तत्त्वतॊ; बभूव कौतूहलम उत्तमं तदा 29 स राघवः सत्यधृतिश च लक्ष्मणॊ; महानुभावॊ भरतश च धार्मिकः वृताः सुहृद्भिश च विरेजुर अध्वरे; यथा सदस्यैः सहितास तरयॊ ऽगनयः |