Book 2
Chapter 41
|
1
tatas tu tamasā tīraṃ ramyam āśritya rāghavaḥ sītām udvīkṣya saumitrim idaṃ vacanam abravīt 2 iyam adya niśā pūrvā saumitre prasthitā vanam vanavāsasya bhadraṃ te sa notkaṇṭhitum arhasi 3 paśya śūnyāny araṇyāni rudantīva samantataḥ yathānilayam āyadbhir nilīnāni mṛgadvijaiḥ 4 adyāyodhyā tu nagarī rājadhānī pitur mama sastrīpuṃsā gatān asmāñ śociṣyati na saṃśayaḥ 5 bharataḥ khalu dharmātmā pitaraṃ mātaraṃ ca me dharmārthakāmasahitair vākyair āśvāsayiṣyati 6 bharatasyānṛśaṃsatvaṃ saṃcintyāhaṃ punaḥ punaḥ nānuśocāmi pitaraṃ mātaraṃ cāpi lakṣmaṇa 7 tvayā kāryaṃ naravyāghra mām anuvrajatā kṛtam anveṣṭavyā hi vaidehyā rakṣaṇārthe sahāyatā 8 adbhir eva tu saumitre vatsyāmy adya niśām imām etad dhi rocate mahyaṃ vanye 'pi vividhe sati 9 evam uktvā tu saumitraṃ sumantram api rāghavaḥ apramattas tvam aśveṣu bhava saumyety uvāca ha 10 so 'śvān sumantraḥ saṃyamya sūrye 'staṃ samupāgate prabhūtayavasān kṛtvā babhūva pratyanantaraḥ 11 upāsyatu śivāṃ saṃdhyāṃ dṛṣṭvā rātrim upasthitām rāmasya śayanaṃ cakre sūtaḥ saumitriṇā saha 12 tāṃ śayyāṃ tamasātīre vīkṣya vṛkṣadalaiḥ kṛtām rāmaḥ saumitriṇāṃ sārdhaṃ sabhāryaḥ saṃviveśa ha 13 sabhāryaṃ saṃprasuptaṃ taṃ bhrātaraṃ vīkṣya lakṣmaṇaḥ kathayām āsa sūtāya rāmasya vividhān guṇān 14 jāgrato hy eva tāṃ rātriṃ saumitrer udito raviḥ sūtasya tamasātīre rāmasya bruvato guṇān 15 gokulākulatīrāyās tamasāyā vidūrataḥ avasat tatra tāṃ rātriṃ rāmaḥ prakṛtibhiḥ saha 16 utthāya tu mahātejāḥ prakṛtīs tā niśāmya ca abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ puṇyalakṣaṇam 17 asmadvyapekṣān saumitre nirapekṣān gṛheṣv api vṛkṣamūleṣu saṃsuptān paśya lakṣmaṇa sāmpratam 18 yathaite niyamaṃ paurāḥ kurvanty asmannivartane api prāṇān asiṣyanti na tu tyakṣyanti niścayam 19 yāvad eva tu saṃsuptās tāvad eva vayaṃ laghu ratham āruhya gacchāmaḥ panthānam akutobhayam 20 ato bhūyo 'pi nedānīm ikṣvākupuravāsinaḥ svapeyur anuraktā māṃ vṛkṣamūlāni saṃśritāḥ 21 paurā hy ātmakṛtād duḥkhād vipramocyā nṛpātmajaiḥ na tu khalv ātmanā yojyā duḥkhena puravāsinaḥ 22 abravīl lakṣmaṇo rāmaṃ sākṣād dharmam iva sthitam rocate me mahāprājña kṣipram āruhyatām iti 23 sūtas tataḥ saṃtvaritaḥ syandanaṃ tair hayottamaiḥ yojayitvātha rāmāya prāñjaliḥ pratyavedayat 24 mohanārthaṃ tu paurāṇāṃ sūtaṃ rāmo 'bravīd vacaḥ udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṃ ratham āsthāya sārathe 25 muhūrtaṃ tvaritaṃ gatvā nirgataya rathaṃ punaḥ yathā na vidyuḥ paurā māṃ tathā kuru samāhitaḥ 26 rāmasya vacanaṃ śrutvā tathā cakre sa sārathiḥ pratyāgamya ca rāmasya syandanaṃ pratyavedayat 27 taṃ syandanam adhiṣṭhāya rāghavaḥ saparicchadaḥ śīghragām ākulāvartāṃ tamasām ataran nadīm 28 sa saṃtīrya mahābāhuḥ śrīmāñ śivam akaṇṭakam prāpadyata mahāmārgam abhayaṃ bhayadarśinām 29 prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ paurās te rāghavo vinā śokopahataniśceṣṭā babhūvur hatacetasaḥ 30 śokajāśruparidyūnā vīkṣamāṇās tatas tataḥ ālokam api rāmasya na paśyanti sma duḥkhitāḥ 31 tato mārgānusāreṇa gatvā kiṃ cit kṣaṇaṃ punaḥ mārganāśād viṣādena mahatā samabhiplutaḥ 32 rathasya mārganāśena nyavartanta manasvinaḥ kim idaṃ kiṃ kariṣyāmo daivenopahatā iti 33 tato yathāgatenaiva mārgeṇa klāntacetasaḥ ayodhyām agaman sarve purīṃ vyathitasajjanām |
1
ततस तु तमसा तीरं रम्यम आश्रित्य राघवः सीताम उद्वीक्ष्य सौमित्रिम इदं वचनम अब्रवीत 2 इयम अद्य निशा पूर्वा सौमित्रे परस्थिता वनम वनवासस्य भद्रं ते स नॊत्कण्ठितुम अर्हसि 3 पश्य शून्यान्य अरण्यानि रुदन्तीव समन्ततः यथानिलयम आयद्भिर निलीनानि मृगद्विजैः 4 अद्यायॊध्या तु नगरी राजधानी पितुर मम सस्त्रीपुंसा गतान अस्माञ शॊचिष्यति न संशयः 5 भरतः खलु धर्मात्मा पितरं मातरं च मे धर्मार्थकामसहितैर वाक्यैर आश्वासयिष्यति 6 भरतस्यानृशंसत्वं संचिन्त्याहं पुनः पुनः नानुशॊचामि पितरं मातरं चापि लक्ष्मण 7 तवया कार्यं नरव्याघ्र माम अनुव्रजता कृतम अन्वेष्टव्या हि वैदेह्या रक्षणार्थे सहायता 8 अद्भिर एव तु सौमित्रे वत्स्याम्य अद्य निशाम इमाम एतद धि रॊचते मह्यं वन्ये ऽपि विविधे सति 9 एवम उक्त्वा तु सौमित्रं सुमन्त्रम अपि राघवः अप्रमत्तस तवम अश्वेषु भव सौम्येत्य उवाच ह 10 सॊ ऽशवान सुमन्त्रः संयम्य सूर्ये ऽसतं समुपागते परभूतयवसान कृत्वा बभूव परत्यनन्तरः 11 उपास्यतु शिवां संध्यां दृष्ट्वा रात्रिम उपस्थिताम रामस्य शयनं चक्रे सूतः सौमित्रिणा सह 12 तां शय्यां तमसातीरे वीक्ष्य वृक्षदलैः कृताम रामः सौमित्रिणां सार्धं सभार्यः संविवेश ह 13 सभार्यं संप्रसुप्तं तं भरातरं वीक्ष्य लक्ष्मणः कथयाम आस सूताय रामस्य विविधान गुणान 14 जाग्रतॊ हय एव तां रात्रिं सौमित्रेर उदितॊ रविः सूतस्य तमसातीरे रामस्य बरुवतॊ गुणान 15 गॊकुलाकुलतीरायास तमसाया विदूरतः अवसत तत्र तां रात्रिं रामः परकृतिभिः सह 16 उत्थाय तु महातेजाः परकृतीस ता निशाम्य च अब्रवीद भरातरं रामॊ लक्ष्मणं पुण्यलक्षणम 17 अस्मद्व्यपेक्षान सौमित्रे निरपेक्षान गृहेष्व अपि वृक्षमूलेषु संसुप्तान पश्य लक्ष्मण साम्प्रतम 18 यथैते नियमं पौराः कुर्वन्त्य अस्मन्निवर्तने अपि पराणान असिष्यन्ति न तु तयक्ष्यन्ति निश्चयम 19 यावद एव तु संसुप्तास तावद एव वयं लघु रथम आरुह्य गच्छामः पन्थानम अकुतॊभयम 20 अतॊ भूयॊ ऽपि नेदानीम इक्ष्वाकुपुरवासिनः सवपेयुर अनुरक्ता मां वृक्षमूलानि संश्रिताः 21 पौरा हय आत्मकृताद दुःखाद विप्रमॊच्या नृपात्मजैः न तु खल्व आत्मना यॊज्या दुःखेन पुरवासिनः 22 अब्रवील लक्ष्मणॊ रामं साक्षाद धर्मम इव सथितम रॊचते मे महाप्राज्ञ कषिप्रम आरुह्यताम इति 23 सूतस ततः संत्वरितः सयन्दनं तैर हयॊत्तमैः यॊजयित्वाथ रामाय पराञ्जलिः परत्यवेदयत 24 मॊहनार्थं तु पौराणां सूतं रामॊ ऽबरवीद वचः उदङ्मुखः परयाहि तवं रथम आस्थाय सारथे 25 मुहूर्तं तवरितं गत्वा निर्गतय रथं पुनः यथा न विद्युः पौरा मां तथा कुरु समाहितः 26 रामस्य वचनं शरुत्वा तथा चक्रे स सारथिः परत्यागम्य च रामस्य सयन्दनं परत्यवेदयत 27 तं सयन्दनम अधिष्ठाय राघवः सपरिच्छदः शीघ्रगाम आकुलावर्तां तमसाम अतरन नदीम 28 स संतीर्य महाबाहुः शरीमाञ शिवम अकण्टकम परापद्यत महामार्गम अभयं भयदर्शिनाम 29 परभातायां तु शर्वर्यां पौरास ते राघवॊ विना शॊकॊपहतनिश्चेष्टा बभूवुर हतचेतसः 30 शॊकजाश्रुपरिद्यूना वीक्षमाणास ततस ततः आलॊकम अपि रामस्य न पश्यन्ति सम दुःखिताः 31 ततॊ मार्गानुसारेण गत्वा किं चित कषणं पुनः मार्गनाशाद विषादेन महता समभिप्लुतः 32 रथस्य मार्गनाशेन नयवर्तन्त मनस्विनः किम इदं किं करिष्यामॊ दैवेनॊपहता इति 33 ततॊ यथागतेनैव मार्गेण कलान्तचेतसः अयॊध्याम अगमन सर्वे पुरीं वयथितसज्जनाम |